چالش‎های برنامه‎ریزی شهری

با توجه به جمعيت روبه افزايش امروزي، استفاده از منابع طبيعي و به‎‏کارگيري امکانات اقتصادي، فيزيکي و اجتماعي به‎منظور رفاه و ارتقاء سطح زندگي بشري نياز به برنامه‎ريزي در مدیریت شهرها از ضرورت‎هایی است که باید مورد توجه قرار گیرد؛ در طول سالیان گذشته مدیران شهری در کشور برنامه‎هایی برای اداره شهر و توسعه آن داشته‎اند که اگرچه نباید توفیق این برنامه‎ها را در برخی عرصه‎ها نادیده گرفت اما شاید بتوان گفت این برنامه‎ها آنطورکه باید موفق نبوده و تاب داشته‎اند و به سرانجام نرسیده‎اند! برخی کارشناسان این برنامه‎ها را به‌طورکلی ناکارآمد می‎دانند و در خصوص چرایی آن دلایل متعددی را نیز مطرح می‏کنند؛ برخی اجرا نشدن اصل 100 قانون اساسی و نبود مدیریت یکپارچه شهری را مهم‌ترین نقطه‌ضعف در برنامه‌ریزی‎های شهری می‎دانند و برخی دیگر معتقدند الگوبرداری از غرب و بی‎توجهی به نیازها و مشکلات شهروندان باعث شده برنامه‎ریزی شهری ما در حال حاضر ارتباطی با متن زندگی مردم نداشته باشد؛ بعضی دیگر هم بر این باورند که به روز نبودن قانون، اعمال سلیقه دولت‎ها و پیش‎بینی‎های نادرست باعث ناکارآمدی برنامه‎ریزی شهری و طرح‎های توسعه شده است.

هفدهم آبان ماه در تقویم جهانی به نام روز «برنامه‎ریزی شهری» ثبت شده است؛ «دنیای اقتصاد» به همین مناسبت با اساتید و کارشناسان برنامه‎ریزی شهری گفت‎وگو کرده و به بررسی چالش‎ها و راهکارهای برنامه‎ریزی شهری پرداخته است.

مسئول و متولی شهر مشخص نیست

استاد دانشگاه تربیت مدرس تهران در این‎باره به رشد شهرنشینی در کشور اشاره می‏کند و می‎گوید: جمعیت شهری کشور در طول 50 سال گذشته سه برابر شده و از 25 درصد به حدود 75 درصد رسیده است.

محمدحسین پاپلی‌یزدی با اشاره به اینکه ظرف 50 سال گذشته جمعیت برخی از شهرهای کشور از بسیاری از کشورهای دنیا بیشتر شده است، می‌افزاید: برای مثال جمعیت شهر مشهد در حال حاضر با جمعیت کشوری نظیر لبنان برابری می‎‏کند و از جمعیت کشورهای قطر و بحرین بیشتر است؛ همچنین در حال حاضر جمعیت مشهد معادل سه‎پنجم جمعیت کشورهایی از قبیل سوئد و نروژ است.

استاد مدعو دانشگاه سوربن فرانسه با تأکید بر لزوم برنامه‎ریزی‎های دقیق برای مدیریت شهرها با توجه به افزایش جمعیت شهرنشین، خاطرنشان می‎کند: در حال حاضر کلان‌شهرها و شهرهای بزرگ در کشور به صورت نسبی خوب اداره می‎شود و اقدامات مناسبی برای حل مشکلات شهری و افزایش سرانه فضای سبز انجام شده هر چند معضل ترافیک در شهرها روزبه‎روز در حال افزایش است.

پاپلی‌یزدی به این نکته نیز اشاره می‌کند که برنامه‌ریزی شهری یکی از راهبردها و اقدامات اساسی برای بهبود مسائل شهری و وضعیت زندگی شهروندان است که باید تمام ابعاد شهر را از مسائل زیست‎محیطی گرفته تا ابعاد تاریخی، باستانی، کالبدی، آب، خاک و ... در نظر بگیرد. وی وجود رشته برنامه‎ریزی شهری در دانشگاه‎ها، برقراری ارتباط بین مراکز برنامه‌ریزی شهری با پژوهشگاه‎ها، برگزاری کنفرانس‎های ملی و بین‎المللی در زمینه مسائل شهری و مدیریت شهرها و ... را از اقدامات مثبت سال‌های گذشته در عرصه برنامه‎ریزی شهری می‎داند و معتقد است: با این حال باید به سمت تکامل و بهبود اوضاع شهرها پیش برویم زیرا شهرها همانند موجودات زنده همواره رو به تکامل هستند.

رئیس پژوهشکده امیرکبیر مهم‌ترین نقطه ضعف در برنامه‎ریزی‎های شهری کشور را اجرا نشدن اصل 100 قانون اساسی می‎داند که بر اساس آن باید مدیریت یکپارچه شهری محقق شود و تصریح می‌کند: بر اساس این اصل قانونی باید شوراهایی برای کمک به توسعه مسائل اقتصادی، اجتماعی، رفاهی و ... انتخاب شوند اما در حال حاضر این شوراها صرفا به شهرداری محصور شده و این در حالی است که شهرداری تنها بخشی از مدیریت شهر را بر عهده دارد و در اداره آموزش و پرورش، محیط‌زیست، آب و ... نقشی ندارد.

پاپلی‌یزدی معتقد است با روند کنونی در شهرها، مسئول و متولی شهر مشخص نیست و می‎گوید: در حال حاضر هر یک از سازمان‌ها برنامه‌ای برای خود دارند اما این برنامه‌ها هر چقدر هم که خوب باشد، به دلیل ناهماهنگی در اجرا با مشکل مواجه می‌شوند و یک‌دست نیستند. بر اساس اصل 100 قانون اساسی باید مدیریت یکپارچه شهری وجود داشته باشد اما این اصل قانونی اجرا نمی‌شود و همین امر مشکلات زیادی ایجاد کرده و باعث بروکراسی بسیار پیچیده‎ای شده که در نتیجه آن روابط بین ادارات مشخص نیست.

برنامه‎ریزی شهری ما با متن زندگی مردم ارتباطی ندارد

مدیرگروه جغرافیای دانشگاه آزاد اسلامی مشهد نیز در این‎باره افزایش جمعیت شهرنشین را در دهه‎های گذشته پدیده‎ای غیرعادی و مشکل‎زا می‎داند و در زمینه نقاط ضعف برنامه‏ریزی شهری فعلی در کشور اینطور می‎گوید: در حال حاضر برنامه‎ریزی‎های شهری ما بیشتر تحت تأثیر الگوهای غربی است و کارشناسان و متخصصان ما بیشتر نظرات کارشناسان غربی را مطالعه و اجرا می‎کنند.

محمدعلی احمدیان با اعتقاد بر اینکه در برنامه‎ریزی شهری ما باید بیشتر به الگوهای برنامه‎ریزی شهرهایی توجه شود که مسائل و مشکلاتی مشابه شهرهای ما دارند، خاطرنشان می‎کند: شاید بتوان در این زمینه از تجربیات شهرهای مالزی و هند استفاده کرد.

عضو بازنشسته هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد معتقد است: برنامه‎‏ریزی شهری در کشور ما با متن زندگی مردم ارتباط لازم را ندارد و بیشتر در صدد آن است که از تحولات روز دنیا عقب نماند؛ بسیاری از مدیریت‎های شهری بیش از آنکه به دنبال ایجاد تحول در زندگی مردم و ارتقاء سطح کیفی زندگی شهروندان باشند، به دنبال ارائه گزارش و اجرای طرح‎هایی هستند که دست‎مایه‎ای برای تبلیغات است، بنابراین ابعاد فرهنگی و اجتماعی برنامه‎ریزی شهری تحت‎الشعاع ابعاد کالبدی و تحولات فیزیکی شهرها قرار می‎گیرند. وی اضافه می‎کند: به همین دلیل است که شهری مانند مشهد از یک سو به ستوه بالایی از شاخص‎های شهر الکترونیک دست می‏یابد اما از سوی دیگر برای ارائه ضروری‎ترین خدمات مورد نیاز شهروندان و تأمین رضایت آن‎ها کارنامه درخشانی ندارد.

احمدیان بر لزوم توجه به بومی کردن برنامه‎ریزی شهری در کشور تأکید می‎کند و می‏افزاید: باید در برنامه‎ریزی شهری به مشکلات، نیازها، امکانات و استعدادهای خودمان توجه کرده و راهکارهایی ارائه کنیم که بومی باشند. وی ادامه می‎دهد: بهترین شیوه برای برنامه‏ریزی شهری استفاده از تلفیقی از پیشرفت‎های تکنولوژیک غرب، تجربیات شرق و نیازهای خودمان است.

به روز نبودن قانون؛ چالش برنامه‎ریزی شهری

معاون سابق برنامه‌ریزی و توسعه شهردار مشهد نیز در گفت‏وگو با «دنیای اقتصاد» با بیان اینکه امروزه موضوع شهرها به عنوان موضوعی بین‎رشته‎ای مورد توجه بسیاری از رشته‎های علمی و دانشگاهی قرار گرفته و از جنبه‎های مختلف عمرانی، محیط زیست، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، سیاست شهری و ... به آن توجه می‎شود، می‏گوید: افزایش جمعیت شهرنشین جهان و نیازهای جدید جامعه شهری در توجه دانشگاهیان به موضوع مدیریت و برنامه‎ریزی شهری تأثیر عمده‎ای داشته است.

محمدمهدی برادران با بیان اینکه تأثیر متقابل اقدامات و فضای کالبدی بر هم ضروری‌ترین پارامتر مرتبط با مدیریت شهری قلمداد می‌شود، به ضعف‎های مدیریتی در کشور اشاره و اظهار می‌کند: این عقب‌افتادگی‎ها در زمینه مدیریت شهری نیز وجود دارد؛ مدیریت شهرها به عنوان یک موضوع جدی در سطح جهان مطرح است و ما نیز باید به آن توجه بیشتری داشته باشیم به ویژه اینکه مدیریت شهرها امروزه تبدیل به حکمرانی و حکمروایی شهرها شده است.

معاون سابق شهردار مشهد معتقد است اگر شکاف موجود بین عملکرد فعلی مدیران شهری با مدیریت ایدهآل رفع نشود، تبعات متعددی را در زندگی شهری شاهد خواهیم بود و می‎افزاید: پیچیده‎تر شدن شکاف مسائل اجتماعی و آسیب‎های آن نظیر فردگرایی مفرط، مهاجرت، فقر، مشکلات زیست‌محیطی و ....، محیط را برای زندگی شهری دچار مخاطراتی می‎کند و کارکردهای شهرها را در ابعاد مختلف از بین می‌برد.

برادران به‌روز نبودن قانون را یکی از آسیب‌های اساسی فعلی در زمینه برنامه‎ریزی و مدیریت شهری برمی‌شمارد و تصریح می‎کند: علاوه بر این شاهد هستیم که سلایق دولت‌ها نیز در رفتار با مدیریت شهری اعمال می‌شود؛ به عبارت دیگر دولت‌های مختلف رفتار واحدی را در زمینه مدیریت شهری ندارند و این امر به نوعی سبب می‎شود نتوانیم برنامه‌ریزی‌های بلندمدت برای شهرداری‌ها داشته باشیم، درحالی‌که اساسا جنس موضوعاتی که در مدیریت شهری دنبال می‎شود بلندمدت است و باید به آن‎ها نگاه کلان داشت اما در حال حاضر نگاه‌های سطحی، کم‌تجربه و گاهی سیاست‌زده در مدیریت شهری وجود دارد و باید در جهت تغییر این رویکرد به سمت مدیریت‌های علمی، بلندمدت و دارای نگاه‌های راهبردی و استراتژیک از طریق اصلاح قانون و رویه‌ها حرکت کرد و بیشترین اثر را در این زمینه دولت و مجلس خواهند داشت.

معاون سابق شهردار مشهد با اشاره به اینکه یکی از اهداف برنامه‎ریزی شهری ارتقاء کیفیت زندگی شهری است، عنوان می‎کند: مدیریت شهری به جای اینکه کارآمدی خود را با شاخص‎های سازمانی بسنجد باید با یک هدف خارج از سازمان به توفیق برسد؛ باید تأثیر زندگی مردم در امور حکمرانی خوب و شایسته دنبال شود تا مردم کمترین مشکل را با سیستم خدمت‌رسانی شهری داشته باشند و امور خود را از دولت محلی هوشمند پیگیری کنند؛ باید از شهر الکترونیک به سمت شهر هوشمند حرکت کنیم و تلاش کنیم با یکپارچه‌سازی مدیریت شهری زندگی شهروندی را برای مردم تسهیل کنیم تا محیط مناسبی برای زندگی مردم مهیا شود.

پیش‎بینی‎های نادرست و تهیه طرح‎های توسعه توسط افراد غیربومی

عضو هیأت علمی گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه فردوسی مشهد نیز در گفت‎وگو با «دنیای اقتصاد» با اشاره به رشد شهرنشینی در چند دهه گذشته، بر لزوم برنامه‌ریزی صحیح در حوزه مدیریت شهری تأکید و اظهار می‎کند: نبود برنامه مناسب برای مدیریت شهرها، مشکلات متعددی را ایجاد خواهد کرد.

براتعلی خاکپور با اشاره به اینکه در طول سال‌های گذشته طرح‎های جامع و تفصیلی در مدیریت شهری در کشور وجود داشته است، خاطرنشان می‎کند: اگرچه تحقق‌پذیری این طرح‌ها با موفقیت چندانی صورت نگرفته است با این حال وجود آن‎ها توانسته ضوابطی را در اختیار مدیران شهری قرار دهد.

عضو شورای اسلامی شهر مشهد با تأکید بر اینکه در برنامه‌ریزی‌‎های شهری باید نسبت به ارتقاء کیفیت محیط سکونت شهروندان و تأمین امکانات و خدمات مورد نیاز آنان اقدام شود، می‌افزاید: برای تحقق ارتقاء سطح کیفی زندگی شهروندان باید مشارکت شهروندان به دو صورت عینی و ذهنی مدنظر قرار گیرد؛ در مشارکت ذهنی، سنجش دیدگاه شهروندان می‌تواند مبنای تصمیم‌گیری‌ها قرار گیرد و در بعد عینی نیز باید بستر برای مشارکت عینی آنان فراهم شود.

خاکپور تهیه نشدن طرح‎های توسعه شهری توسط افراد بومی متخصص را از نقاط ضعف طرح‎های توسعه شهری فعلی در کشور می‎داند و معتقد است: برخی از این طرح‎ها توسط افرادی تهیه می‎شود که شناخت کافی از شهر و نیازهای مردم آن ندارند و به همین دلیل طراحی آن‌ها با در نظر گرفتن برخی ضوابط و قواعد برنامه‎ریزی صورت می‌گیرد که باعث می‎شود نیازها و خواست‌های شهروندان مورد توجه قرار نگیرد؛ برای مثال طرح‌های توسعه شهری یک جهت را برای توسعه شهر در نظر می‎گیرد اما گرایش شهروندان به سمت دیگری است و در نتیجه محوری که در طرح توسعه شهری به عنوان محور توسعه مدنظر قرار گرفته، با استقبال کمتری از سوی شهروندان مواجه می‌شود.

عضو شورای اسلامی شهر مشهد با بیان اینکه پیش‌بینی‌های نادرست از تحولات جمعیتی از دیگر آسیب‌های طرح‌های توسعه شهری است، عنوان می‌کند: این امر باعث شده بسیاری از منابع و سرمایه‎های شهر هدر برود برای مثال قرار بود بر اساس طرح‎های توسعه مشهد، جمعیت این شهر در سال 95 به 5.4 میلیون نفر برسد اما در حال حاضر جمعیت مشهد حدود سه میلیون نفر است و به دلیل پیش‎بینی نادرست به ناچار شهرهای جدید گلبهار و بینالود ایجاد شد و این در حالی است که منطقه الهیه مشهد هنوز به لحاظ فیزیکی و کالبدی اشباع نشده و سرمایه‎های بسیاری را در شهرهای جدید معطل کردیم و این‌ها در عمل بدون استفاده باقی مانده‌اند؛ اگر همین سرمایه‎گذاری‎هایی که در زمینه مسکن در شهرهای گلبهار و بینالود صورت گرفته، برای اشتغال‌زایی در مشهد هزینه می‌شد، می‎توانست بسیاری از مشکلات را حل کند.

خاکپور ادامه می‌دهد: در برنامه‌ریزی‌ طرح‎های توسعه شهری برای آینده باید تحولات اقتصادی و اجتماعی جمعیتی به درستی رصد شود و پیش‌بینی دقیق‎تری صورت گیرد و بر این مبنا نسبت به تأمین منابع برای جمعیت ساکن فعلی و جمعیت آینده اقدام شود؛ باید برای شهرها راهبردهای توسعه شهری مشخص شود؛ در این راهبردها با توجه به تحولات کلی در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی و قابلیت‎ها، استعدادها و نقش شهر در جهت ارتقاء کیفیت سکونت و بالندگی محیط اجتماعی چشم‎اندازی ترسیم می‎شود؛ در این طرح‌ها باید به ذی‎نفوذان و ذی‎نفعان توجه شود و در راستای تأمین نقطه نظرات همگان سیاست‌گذاری کند.