حال و روز یاقوت سرخ کویرهای ایران

او به خوبی یاد دارد که قبل از آن سرما و یخبندان شدید سال 1386، مهمانان کره‌ای و ژاپنی پشت سرهم وارد باغ او و دیگر انارستان‌های جنوب خراسان می‌شدند و محصول باکیفیت و درجه یک را به قیمت مناسب راهی خاور دور می‌کردند. اما آن سرمای شوم دیگر نگذاشت درختان انار او از خواب معمول زمستانه بیدار شوند. با کف بر شدن بخش عمده‌ای از باغات انار در بهار سال 87 فصل تازه‌ای از مشکلات و معضلات انار ایران آغاز شد.

 در واقع رقبای منطقه‌ای و حتی جهانی ایران که سال‌ها برنامه‌ریزی کرده بودند تا رتبه نخست صادرات انار دنیا توسط ایران را از آن خود کنند فرصت را مناسب یافتند و با تمام توان وارد میدان صادرات شدند. به عنوان مثال ایالات متحده که تا قبل از سال 1386 سهمی چندان از صادرات انار دنیا را نداشت، توانست تنها ظرف 2 سال با استفاده از یارانه‌های مختلف و حتی مذاکره با کشورهای واردکننده و حذف تعرفه گمرکی، تمامی بازار انار کره جنوبی را از آن خود کند و این درحالی است که حتی از نظر مصرف‌کنندگان خارجی طعم و مزه رقم انار واندرفول امریکا به هیچ عنوان قابل‌مقایسه با ارقام صادراتی و بومی انار ایران مثل شیشه کپ فردوس، خزر بردسکن، بجستانی، اردستانی مه‌ولات، ملس یزدی، رباب نیریز و بسیاری دیگر نیست. خلأ چهار ساله تولید کیفی حدفاصل قطع درختان انار در سال 87 تا شروع محصول تجاری آن در سال91 به همراه علل دیگر همچون قیمت بالای انار در بازار داخل، نرخ پایین ارز و بی‌ثباتی آن باعث شد که صادرات انار به کلی به دست فراموشی سپرده شود.

تنوع بالای ژنتیکی انار ایران که شامل بیش از 760 رقم می‌باشد پشتوانه لازم جهت فعالیت‌های به‌زراعی و به‌نژادی را در اختیار محققین باغبانی قرار می‌دهد. از سوی دیگر آب و هوای مناسب در بخشی گسترده‌ای از کشور، خصوصا مناطق حاشیه کویر باعث شده که سطح زیرکشت انار در ایران در سال 1393 به بیش از 81 هزار هکتار برسد و این درحالی است که برخی کشورهای تولیدکننده نوظهور انار همچون اسپانیا تنها 3000 هکتار باغ انار دارند. اما شاید مهمترین موضوع در این بخش دانش بومی کشاورزان در تولید و عرضه انار سالم و حتی ارگانیک با طعم و رنگ مطلوب به بازارهای جهانی باشد که در نظر مصرف‌کنندگان خصوصا اروپایی‌ها بسیار حائز اهمیت است.

انار بعد از سیب، انگور، پرتقال و خرما پنجمین محصول باغی از لحاظ میزان تولید در ایران است که اگر مشکلات صادرات آن حل نشده باقی بماند، به علت نبود ظرفیت بازار داخل، دچار افت شدید قیمت شده تا جایی که حتی هزینه‌های ابتدایی تولید نیز جبران نمی‌شود. در این شرایط ضربه نهایی بر پیکره نیمه‌جان این محصول با ارزش و قدیمی را بحران خشکسالی و کمبود منابع آب وارد می‌سازد. کشاورزان در جنوب خراسان رضوی و خراسان جنوبی معمولا در کنار باغات انار خود زمین‌هایی را به کشت زرشک، پسته و یا حتی زعفران اختصاص می‌دهند. معمولا در چنین شرایط سختی به لحاظ منابع آبی بر اساس قاعده ابتدایی صرفه و صلاح تصمیم‌گیری می‌شود و الگوی کشت تغییر می‌کند و اینگونه است که به ناگاه هکتارها باغ انار خشکانده می‌شود تا به جای آن زعفران و یا پسته که از درآمدی مطمئن‌تر برخوردار هستند، جایگزین شوند.

حال نوبت مسئولان و محققان است که با نگاهی ملی وارد عمل شده و راهکارهایی عملیاتی برای حل مشکلات تولید انار در منطقه مانند آفتاب سوختگی، ترکیدگی انار، شیوع گسترده کرم گلوگاه و دانه سفیدی آن ارائه کنند. استفاده از روش‌های نوین آبیاری نیز می‌تواند به مدیریت بحران کنونی آب کمک کند اما شاید کلیدی‌ترین نکته جهت ارائه تولید کیفی توسط انارکاران، اصلاح قیمت آن بوده که در صورت گشایش بخش صادرات می‌توان به این مهم امیدوار بود. اگر چنان‌که گفته شد رقبایی نوظهور همچون آمریکا، ترکیه، اسپانیا، افغانستان، عراق و هند به عنوان تهدید صادراتی برای ایران مطرح می‌باشند، اما از سوی دیگر بازارهای بکری مانند آفریقای جنوبی، استرالیا و اتحادیه اروپا خصوصا دانمارک، سوئد، هلند و انگلیس نیز می‌توانند فرصت مغتنمی جهت ورود دوباره انار ایرانی و مشتقات آن به بازار جهانی را فراهم آورند.

و آن پیرمرد پرتلاش در انارستان خود باز هم منتظر است تا این بار دولت محترم همچنان که به هزار و یک دلیل موجه و غیرموجه از صنایع و بنگاه‌های ریز و درشت حمایت می‌کند، با تدبیر لازم به انار، این میوه اصیل ایرانی نگاهی ویژه داشته باشد تا بتواند همواره امید را در دل باغ‌داران زنده نگاه دارد.

*عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد