فرصتی برای تجربه سینمای پایه در ایران

در این گزارش سعی کرده‌ایم سینمای هنر و تجربه را از زوایای مختلف مورد بررسی قرار دهیم و از نظرات هوشنگ گلمکانی، عضو شورای سیاست‌گذاری هنر و تجربه و رئیس شورای نویسندگان ماهنامه سینمایی «فیلم»، کامبیز نمازی، منتقد سینما و کوروش عطایی، کارگردان فیلم «از ایران یک جدایی» بهره برده‌ایم که در ادامه خواهید خواند.

تاریخچه و پیدایش

پس از ماه‌ها نشست و بررسی، سیزدهم مهرماه سال 93 گروه سینمایی هنر و تجربه در پنج سینمای آزادی، موزه سینما، پردیس سینمایی کوروش، خانه هنرمندان ایران و پردیس سینمایی هویزه مشهد آغاز به‌کار کرد و تا به امروز پردیس سینمایی فرهنگ، پردیس سینمایی چهارسو، سینما سوره اصفهان و سینما هنر وتجربه شیراز نیز به جمع آن‌ها افزوده شده است. هدف از  برپایی گروه هنر و تجربه حمایت از آثار سینمایی کوتاه، بلند و مستند داخلی و به خصوص آثار جوانانی است که از معیارهای فرهنگی و هنری نیز برخوردار هستند و بنا به دلایلی امکان اکران تجاری آن‌ها فراهم نشده است. به گفته دست‌اندرکاران سینمای هنر و تجربه، این گروه، دغدغه سینمای تجاری و اکران را که این روزها با مشکلات مالی و اقتصادی روبه‌روست و هدف آن در مرحله نخست تجاری است، ندارد، اما در صدد است به عنوان یک سینمای پایه در بحث‌های جدیدی در حوزه سینما چه از منظر ساخت و چه از منظر محتوا فعالیت کند.

به بیان برخی از کارشناسان این قبیل حمایت‌های دولتی از سینما در سایر کشورها نیز وجود دارد، برای نمونه در فرانسه نیز گروه سینمایی تحت همین عنوان هنروتجربه (Art et essai) نزدیک به 60 سال سابقه فعالیت دارد، در این گروه از سینماهای فرانسه نیز فیلم‌هایی دارای شرایط خاصی مثل  در جست‌وجوی بیان تازه‌ بودن، فیلم تجاری نبودن، کسب جایزه مهم از جشنواره‌ها و ... حائز اهمیت است و روند اجرایی آن از قبیل نمایش فیلم‌ها نیز دارای شرایط خاصی است. با نگاهی به روند اجرایی این گروه از سینما در کشور شاید بتوان نزدیکی بسیاری میان هنر و تجربه در ایران و فرانسه مشاهده کرد.

بدون شک فعالیت گروه هنر و تجربه در تقابل با سینمای بدنه دارای مزایایی نیز خواهد بود، سینمای بدنه می‌تواند از حیث فنی از فیلم‌های گروه هنر و تجربه بهره ببرد و گروه هنر و تجربه نیز از حیث راه و روش فروش تجاری از سینمای بدنه یاری گیرد. از دیگر مزایای نمایش فیلم‌های یادشده، می‌توان به ایجاد گردش مالی برای فیلم‌هایی اشاره کرد که در غیبت گروه هنر وتجربه بی‌هیچ بازگشت سرمایه‌ای به فراموشی سپرده می‌شدند.

مشکلات هنر و تجربه در مشهد

اگرچه پردیس سینمایی هویزه در میان سه سینمای پرفروش گروه هنر و تجربه جا دارد اما با مشکلاتی نیز مواجه است برای نمونه این امکان وجود دارد که شما لیست برنامه‌های اکران این گروه را مشاهده کرده و تصمیم به تماشای فیلمی بگیرید اما هنگامی که برای خرید بلیت فیلم مورد نظر اقدام می‌کنید، متوجه عدم‌نمایش این فیلم شوید. این موضوع در مشهد رخ داده و برای نمونه فیلم «پوسته» به کارگردانی مصطفی آل‌احمد، علی‌رغم نمایش در تهران در مشهد به نمایش درنیامد. این پایان کار نیست؛ مسئولان سینما، فیلم دیگری را برای نمایش این فیلم در نظر می‌گیرند که این امر در مواردی توانسته نمایش سانس‌های بعدی فیلم جایگزین را دستخوش تغییر کرده و به‌طور کلی روند نمایش چند فیلم خارج از برنامه منتشر شده اجرایی شود. وجود چنین مشکلاتی در مشهد سبب شد به سراغ هوشنگ گلمکانی، عضو شورای سیاست‌گذاری هنروتجربه برویم. گلمکانی به وجود یکسری حساسیت‌های استانی اشاره می‌کند.  برای مثال بعضی از نهادها و اشخاصی در مشهد هستند که مانع از پخش فیلم «پوسته» شدند.

این عضو شورای سیاست‌گذاری هنر و تجربه در پاسخ به این سوال خبرنگار «دنیای اقتصاد» که چرا فیلم‌های هنر و تجربه در سایر شهرهای خراسان به نمایش در نمی‌آید، می‌گوید: در مورد حضور هنر و تجربه در سایر سینماهای خراسان و کشور باید صاحبان سینما ابراز علاقه کنند. هم‌اکنون گروه هنر و تجربه چهار سینما در تهران را طی قراردادی یک‌ساله اجاره کرده است و از آنجایی که قرار گروه هنر و تجربه با صاحبان سینما این است که صددرصد فروش فیلم‌ها به صاحبان آن تعلق گیرد، درآمد حاصل از فروش فیلم‌ها به صورت کامل به صاحبان آن‌ها منتقل می‌شود.

 گلمکانی در ادامه و درباره روند همکاری این گروه با سینمای شهرستان‌ها می‌افزاید: اما در شهرستان‌ها صاحبان سینما بابت سانسی که به هنر و تجربه اختصاص می‌دهند مبلغی را مطالبه می‌کنند، ما دلمان می‌خواهد بیشترین سهم نصیب صاحبان فیلم‌ها شود اما در این موارد هم نمی‌توانیم تقاضای صاحبان سینما را نادیده بگیریم. اگر تقاضایی نباشد به زور نمی‌توان سینمایی را وادار به پخش این فیلم‌ها کرد مگر اینکه گروه هنر و تجربه بودجه‌ای پیدا کند که بتواند سانسی را مانند چهار سینمای تهران اجاره کند یا به یک توافق درصدی دست پیدا کنیم. در نتیجه خیلی به خواست ما بستگی ندارد. وی درباره نحوه همکاری این گروه با پردیس سینمایی هویزه نیز چنین توضیح می‌دهد: سینما هویزه مشهد در اختیار موسسه سینما شهر است و در واقع جزء امکاناتی است که سازمان سینمایی در اختیار هنر و تجربه گذاشته است و کل فروشش هم به صاحبان فیلم‌ها پرداخت می‌شود، اما مابقی فیلم‌هایی که در سایر شهرستان‌ها به نمایش در می‌آید، درصدی است.

هنروتجربه، تجربه‌ای ناکام؟!

یکی دیگر از موضوعات مورد بحث در این مصاحبه نقدهایی بود که برخی از اهالی سینما به هنروتجربه وارد می‌کنند. برای نمونه برخی گروه هنر و تجربه را با  تجاربی مانند آسمان باز و گروه سینماهای تماشاگر خاص در گذشته قیاس می‌کنند و معتقدند هنر وتجربه نیز  مانند این گروه‌ها با شکست مواجه خواهد شد، اما هوشنگ گلمکانی نظر دیگری داشته و معتقد است گروه هنر و تجربه دو تفاوت عمده با تجارب پیشین دارد که مانع از شکست آن می‌شود. وی این تفاوت‌ها را چنین بازگو می‌کند: نخست آنکه سینمای بدنه هیچ علاقه‌ای به سینمای هنر و تجربه ندارد و از آنجایی که مدیران پیشین متعلق به سینمای بدنه بودند تمایلی به موفقیت این قبیل پروژه‌ها نداشتند. نکته دوم اینکه از همان امکانات سینمای نمایشی بدنه برای نمایش این گروه فیلم‌ها بهره برده می‌شد و سینمای بدنه این احساس را داشت که گویی لقمه‌ای از گوشه سفره‌اش کنده شده است، بنابراین عکس‌العمل نشان می‌داد. البته شیوه اکران طرح‌های پیشین نیز مانند سینمای بدنه بود و همان درصدی که در سینمای بدنه مرسوم بود به فیلم‌های نمایش داده شده در طرح‌ها نیز اختصاص داده شده بود و اینگونه نبود که کل فروش به صاحب فیلم تعلق گیرد؛ در نتیجه سازوکار حاکم بر سینمای هنروتجربه به طور کل با طرح‌های پیشین متفاوت است. این عضو شورای سیاست‌گذاری هنر و تجربه پیدایش این گروه سینمایی را سوبسیدی می‌داند که قرار است دولت برای حمایت از فیلم‌هایی که امکان اکران در سینمای بدنه را ندارند، پرداخت کند. وی در همین باره می‌افزاید: این اولین بار در تاریخ سینمای ایران است که دولت اگر هم قصد حمایت از فیلمی را دارد به جای حمایت در مرحله تولید که فسادآور است، حمایت را در مرحله نمایش انجام می‌دهد.

هوشنگ گلمکانی در انتهای صحبت‌های خود نیز به بیان دلایل استمرار نمایش فیلم «ماهی و گربه» در این گروه می‌پردازد و می‌گوید: یکی از تفاوت‌های گروه هنر و تجربه با سینمای بدنه همین اکران‌های بلندمدت است. ما ابتدا برنامه نمایش فیلم‌ها را در یک نیمه اعلام می‌کنیم و بر اساس بازتاب‌هایی که از حضور تماشاگران می‌گیریم و پتانسیلی که در فیلم‌ها می‌بینیم برنامه دوره‌های بعدی را تنظیم می‌کنیم.

دانشکده سینمایی هنر و تجربه

کامبیز نمازی، منقد سینما نیز اجرایی شدن این طرح را مثبت ارزیابی می‌کند و معتقد است نمایش این گروه از فیلم‌ها دید بهتری نسبت به سینما را برای تماشاگران فراهم می‌سازد و می‌افزاید: تماشای این دست فیلم‌ها بسیار آموزنده است، به نظر من بهترین و بزرگترین دانشکده سینمایی همین مجموعه فیلم‌های سینمای جهان است.

تأسیس سینمای هنر و تجربه کم از تأسیس یک دانشکده سینمایی ندارد. دانشکده‌ای که برای عامه مردم مهیا شده است. فرض کنید هفته‌ای دو فیلم از این گروه را با بلیت شش هزارتومانی تماشا کنید که در ماه 48هزار تومان و در طی سال 576هزار تومان می‌شود. حال با 576هزار تومان شما در کدام دانشکده کشور می‌توانید دو ترم تحصیلی را پشت سر بگذارید؟

پیش نیازهای نگاه اقتصادی

نمازی در پاسخ به این سوال که آیا باید به این گروه از سینما نگاه اقتصادی داشت و خالی بودن سالن‌ها در برخی سانس‌ها را معیاری برای سنجش آن‌ها قلمداد کرد، نیز چنین پاسخ می‌دهد: نگاه اقتصادی به موضوع سرگرمی نگاه اشتباهی نیست اصلا اگر هر هنری دارای توجیه اقتصادی نباشد، از میان خواهد رفت ولی باید سطح توقعات ما هم متناسب باشد، باید این مهم را دید که هیچگاه در تاریخ سینمای ما به سینمای هنر و تجربه توجه نشده است. این یک حرکت بلندمدت بوده و نیاز به صرف زمان دارد یعنی باید پنج شش سال بگذرد، سطح سلیقه مخاطب را آرام آرام بالا ببریم و نسل جدید را با این گروه از سینما آشنا سازیم. بالاخره نمی‌توان فردی را که موسیقی شیش‌وهشتی گوش می‌دهد، مجبور کنیم امروز باخ، بتهوون، علیزاده و شجریان گوش دهد، سلیقه مردم به این راحتی‌ها تغییر نمی‌کند؛ در مورد سینما هم موضوع به همین شکل است. در نتیجه هم اکنون خیلی زود است که این خط‌کش‌ها و معیارها را روی هنر و تجربه بگذاریم و مدعی خالی بودن سالن‌های سینما باشیم.

گام معلق سینما

کوروش عطایی، یکی از کارگردانان فیلم «از ایران یک جدایی» است. وی که فیلمش در گروه هنروتجربه اکران شده،  پیدایش گروه هنر وتجربه را امری نیکو و پسندیده ارزیابی می‌کند و به «دنبای اقتصاد» می‌گوید: بالاخره فرصتی به وجود آمده تا فیلم‌هایی که پیشتر به هر دلیلی فرصت اکران پیدا نمی‌کردند، می‌توانند نمایش داده شوند و این خود امتیاز بزرگی است. همین موضوع سبب می‌شود که بسیاری از نقص‌ها هم نادیده گرفته شود اما اگر بخواهیم به صورت جزیی‌تر بررسی کنیم با مشکلاتی نیز مواجه می‌شویم. نخست اینکه فیلم‌های این گروه در تعداد سینماها و سانس‌های بسیار محدودی به نمایش درمی‌آیند و این امر آشناسازی مخاطب با فیلم‌ها را زمان‌بر می‌کند.  موضوع دیگر اینکه تنوع فیلم‌هایی که اکران می‌کنند، زیاد است و این موضوع با توجه به محدود بودن سالن‌های نمایش این گروه، تعداد سانس‌های هر فیلم را کاهش می‌دهد. یعنی 10 – 12 فیلم به طور همزمان در چهار سالن در حال اکران هستند، درصورتی‌که این فیلم‌ها می‌توانند محدودتر شوند ولی سانس‌های بیشتری را به خود اختصاص دهند.

عطایی درباره گردش مالی فیلم‌های اکران شده در هنر و تجربه ضمن تأیید اختصاص فروش فیلم‌ها به صاحبان آن‌ها، می‌افزاید: اما فیلم‌ها در این روند به سختی به فروش می‌رسند چراکه هزینه تولید فیلم بالاست و با این سیستم اکران و تماشاگر محدود بازگشت سرمایه به سختی صورت می‌گیرد. به‌نظرم تاکنون از میان فیلم‌هایی که در گروه هنر و تجربه اکران شده تنها دو یا سه مورد به سوددهی رسیده باشند و فکر نمی‌کنم بقیه فیلم‌ها به پول اولیه‌شان هم رسیده باشند. البته این مشکل گروه هنر و تجربه نیست و به‌نوعی مشکل کل سینمای ایران است که به‌لحاظ اقتصادی ورشکسته است یعنی یک سرمایه‌گذاری انجام می‌شود ولی سوددهی بسیار پایینی دارد.