عطار، تکامل‌بخش راه سنایی

حتی او در یادداشت‌هایش به این مسأله اشاره می‌کند که از سنایی که یک قرن قبل از عطار می‌زیسته، بسیار بیشتر  اطلاعات موجود است تا عطار نیشابوری. فریدالدین ابوحامد عطار نیشابوری مشهور به شیخ عطّار نیشابوری یکی از عارفان و شاعران ایرانی بلندنام ادبیات فارسی در پایان سده ششم و آغاز سده هفتم است. در تقویم فارسی 25 فروردین ماه به‌عنوان روز بزرگداشت  عطار به ثبت رسیده است. او در سال ۵۴۰ هجری برابر با ۱۱۴۶ میلادی در کدکن نیشابور زاده شد و آثار زیادی را به ادبیات فارسی این مرز و بوم اضافه کرد، او که از قربانیان حمله خونین قوم مغول به نیشابور بود در سال 618 هجری به شهادت رسید.

عطار را باید تکامل‌بخش راه سنائی دانست، چراکه با مروری کوتاه بر ادبیات صوفیانه زبان دری معلوم می‌شود که صوفیه قبل از پیدایش طریقت‌ها و هم بعد از آن، شعر را وسیله‌ای برای تعلیم مبادی تصوف و درعین حال تقریر حالت و ادراک خود یافته و از شعر به مثابه وسیله‌ای برای بیان مطلب تصوف و عرفان استفاده کرده که این مسأله در آثار او مشهود است.

اسرارنامه

از عطار آثاری چون  منطق ‌الطير، تذكره‌ الاولياء، الهي‌نامه، بلبل‌‌نامه، اسرارنامه، خسرونامه، مختارنامه، بي‌سرنامه، هيلاج‌‌نامه، جوهرالذات، مصيبت‌نامه، پندنامه، اشترنامه، فتوت‌نامه و ولدنامه يا پسرنامه به یادگار مانده است.  به‌عنوان مثال، مصیبت‌نامه در بیان مصیبت‌ها و گرفتاری‌های روحانی سالک و مشتمل است و پس از منطق‌الطیر مهم‌ترین منظومه‌ او به حساب می‌آید. مختارنامه، مجموعه رباعیات دارای پنجاه باب در موضوعات مختلف است و تذکرةالاولیا، شرح حال و سرگذشت مربوط به 97 تن از اولیاء و مشایخ تصوف است.

 اما از آثار بی‌نظیر عطار که پیرامون «مرگ آگاهی» است، می‌توان به «اسرارنامه» اشاره کرد. مقالات گوناگونی در این اثر وجود دارد که از میان آن‌ها می‌توان به توحید و نعت رسول اکرم و فضائل خلفای راشدین و همچنین موضوعات مرتبط با تصوف و نکات عرفانی اشاره کرد. عطار در این اثر معتقد است جهانی که ما با حواس خود ادراک می‌کنیم موهوم است. به‌عبارت دیگر ما فقط ظاهر اشیا را می‌بینیم و درک می‌کنیم نه حقیقت و باطن آن‌ها را و اگر حقیقت اشیا را می‌دیدیم، درمی‌یافتیم که اصل همه آن‌ها یک چیز است. از مقاله نهم به بعد عطار  درباره معاد و احوال آخرت سخن می‌گوید و تقریبا تا آخر کتاب سعی می‌کند یاد مرگ و مردن را در خواننده زنده کند، لذا این کتاب به لحاظ القای مرگ آگاهی درمیان کتاب‌های صوفیانه کم‌نظیر است.

منطق‌الطیر

از دیگر آثار عطار که محبوبیت زیادی دارد، می‌توان به منطق‌الطیر یا مقامات‌الطیور اشاره کرد که از مثنوی‌های تمثیلی عرفان اسلامی به‌شمار می‌آید. مراحل و منازل در راه پوییدن و جُستن عرفان یعنی شناختن رازهای هستی در منطق‌الطّیر عطار، هفت منزل است. او این هفت منزل را هفت وادی یا هفت شهر عشق می‌نامد.

الهی‌نامه

گفت و شنودی که در الهی‌نامه رخ می‌دهد بی‌نظیر است. الهی‌نامه اثری دیگر از عطار است که مجموعه‌ای است از قصه‌های گوناگون کوتاه و مبتنی بر گفت و شنود پدری با پسران جوان خود که بیهوده در جستجوی چیزهایی برآمده‌اند که حقیقت آن با آنچه عامه مردم می‌فهمند تفاوت دارد. طی این گفت‌وشنود هرکدام برای اثبات نظر خود قصه و تمثیلی می‌آورند و سرانجام پدر فرزند را مجاب می‌کند و آن‌ها نیز به بیهودگی هوس‌های کودکانه خود پی می‌برند. آرزوهای این فرزندان که هر یک نماینده یک گروه یا یک نحله فکری است وقتی از جانب وی مورد تفسیر و تحلیل قرار می‌گیرند پوچ بودن‌شان آشکار می‌شود؛ دختر شاه پریان، سحر و جادو، آب حیات، انگشتر سلیمان و کیمیا که همه از تعلقات دنیوی هستند و انسان را از توجه به حق بازمی‌دارد.

عطار با سبک بیان ساده و طبیعی

محمدتقی بهار، شاعر، ادیب و نویسنده درباره  سبک عطار در کتاب سبک‌شناسی‌اش به درازا توضیح داده و بعضی از آثار او را بررسی کرده است که نوشتن آن‌ها درحوصله این مطلب نمی‌گنجد اما می‌توان گفت سبک بیان عطار ساده و طبیعی است. در کلام او، جز به ندرت، گرایش به تکلف و تصنع دیده نمی‌شود. زبانش گرم و شیرین است و از الفاظ مهجور و نامأنوس غالبا خالی است. در توصیف مناظر با سادگی که دارد قدرت و دقت نشان می‌دهد. در بیان رموز عاشقی و اطوار روحانی سخنش قدرتی و شوری دیگر دارد. احوال عشقی را مثل دردکشیده‌ای عشق‌آزموده بیان می‌کند، در بیان سوز و درد شوریدگان و وصف آن خارخار اندوه و نامرادی که جان اهل دل را از درد و نومیدی می‌آگند سخن وی تاثیر و عمقی دارد و مثل تازیانه‌ای در کنار گوش انسان دائم صدا می‌کند. عطار در دیوان غزلیات به مسائل زیبایی‌شناسی شعر توجه دارد اما در مثنوی‌ها از جمله منطق‌الطیر بنا به سنت صوفیه به مسائل صوری و ساختاری شعری بی‌اعتناست. آنچه برای او اهمیت دارد معنای عرفانی است که درصدد بیان آن است و به همین دلیل عطار ميراث‌دار و راوی روح عرفان عاشقانه‌ بايزيد، حلاج و عين‌القضات و سنايی است.

عطاری شاعر

در کتاب «صدای بال سیمرغ»، نوشته عبدالحسین زرین‌کوب، آمده است: «او داروسازی و داروشناسی را از پدرش آموخت و در عرفان مرید شیخ یا سلسله خاصی از مشایخ تصوف نبود و به کار عطّاری و درمان بیماران می‌پرداخت. وی علاقه‌ای به مدرسه و خانقاه نشان نمی‌داد و دوست داشت راه عرفان را از داروخانه پیدا کند. علاوه بر این شغل عطاری خود عامل بی‌نیازی و بی‌رغبتی عطار به مدح‌گویی برای پادشاهان شد. زندگی او به تنظیم اشعار بسیار گذشت، ازجمله، چهار منظومه از وی علاوه بر دیوان اشعار و مجموعه رباعیاتش به نام مختارنامه. آوازه‌ شعر او در روزگار حیاتش از نیشابور و خراسان گذشته و به نواحی غربی ایران رسیده بود. اسنادی نیز در دست است که نشان می‌دهد حلقه‌ درس‌های عرفانی عطار در نیشابور بسیار گرم و پرشور بوده و بسیاری از بزرگان عصر در آنها حاضر می‌شده‌اند.»

گلباران آرامگاه عطار

چهارشنبه هفته گذشته مراسم بزرگداشت عطار  با حضور مسئولان كشوري، استادان دانشگاه، عطارشناسان و جمعي از مردم در فرهنگسرای سیمرغ این شهر برگزار و سپس آرامگاه اين شاعر بزرگ همزمان با شعرخوانی و اجرای موسیقی مقامی گلباران شد.  مديركل فرهنگ و ارشاد اسلامي خراسان رضوي در اين مراسم با بیان اینکه عطار جايگاه ويژه‌اي در حوزه فرهنگ و هنر خراسان رضوي دارد و مي‌توان از وي به‌عنوان يكي از برترين شعراي قرون گذشته ياد كرد، گفت: عطار با تلفيق عرفان نظري و عملي به اوج عرفان رسيد، بازخواني انديشه عطار مي‌تواند باعث توسعه همه‌جانبه فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي شود.

سيدسعيد سرابي افزود: رويكرد مراسم سالروز ملي عطار امسال براساس حضور انديشمندان و دانشمندان طراحي شده است، حضور عطارپژوهان از سراسر كشور و ارائه مقالات مختلف مي‌تواند نقش مهمي در بازشناسي شخصيت اين عارف نامي ايفا كند.

ارزش کتاب‌های عطار در ترکیه

رئیس موزه مولانا در آيين روز ملي عطار در نيشابور از ارزش کتاب‌های عطار در ترکیه گفت و ادامه داد: آثار و اشعار عطار پيونددهنده فرهنگ‌هاي مختلف با يكديگرند و مردم تركيه همانند مولانا، ارزش و جايگاه خاصي براي عطار قائل هستند. ناجي باكرجي با بيان اينكه آرامگاه مولانا سالانه پذيراي 200 هزار بازديدكننده است، افزود: مقبره عطار نيشابوري نيز قبله‌گاه عرفا و شاعران صاحب نام از سراسر جهان است. وي ادامه داد: حدود سه سال است كه نيشابور با شهر قونيه تركيه پيمان خواهرخواندگي بسته و بايد روابط فرهنگي بين اين دو شهر توسعه يابد. رئيس موزه مولانا در قونيه ادامه داد: همچنين دانشگاه قونيه به دنبال تعميق ارتباط بين دو كشور ايران و تركيه است.

در ادامه مراسم روز ملي عطار از دو تنديس سيمرغ به نام‌هاي سيمرغ طاووس و سيمرغ هما در محل پارك سيمرغ نيشابور رونمايي شد.

نماد اصلی سیمرغ  در ابعاد ۲۷ متر ارتفاع و قطر کوه پایه ۱۰ متر و ارتفاع صخره ۱۰ متر از جنس بتن و توسط میثم و رضا هادیانی ساخته شده است. همچنین در رنگ‌آمیزی این تندیس‌ها سعی شده تا  هر 30 پرنده رنگی در نماد سیمرغ به‌کار برده شوند.

زیرعکس:

عطار از شعر به مثابه وسیله‌ای برای بیان مطلب تصوف و عرفان استفاده کرده که این مسأله در آثار او مشهود است