قنات قصبه گناباد، گل سرسبد تمدن انسان

انسان مشتاق است که شاهکارهای معماری و ساختمانی را که هم نوعش ساخته بشناسد و آن را به دنیا معرفی کند. در این راستا چند فهرست از عجایب دنیا معرفی شده که دو تای آن مشهورتر است. نخستین فهرست، که به عجایب 7گانه دنیای قدیم مشهور شده، بر مبنای گزارش‌های گردشگرانی از یونان باستان و از محدوده قدیم دریای مدیترانه تهیه شده است. آنان عجایب دنیای باستان را هرم خوفو، مجمسه رودس، معبد آرتمیس، مجسمه زئوس، باغ های معلق بابل، فانوس اسکندریه و مقبره هالیکارناسوس نامیده‌اند. اکنون از این 7 اثر تنها هرم خوفو برجای مانده و 6 اثر دیگر قرن‌هاست که از بین رفته است.

دومین فهرست، که به عجایب 7 گانه دنیای جدید معروف شده، در سال 2007 منتشر شده است. این فهرست نتیجه پرسش اینترنتی بنیاد عجایب جدید هفتگانه از جهانیان بود. به گفته بنیاد 100 میلیون نفر از کشورهای گوناگون اینترنتی یا تلفنی به پرسش" عجایب هفتگانه جهان را چه می‌دانید؟" پاسخ داده‌اند. بر مبنای پاسخ آنها عجایب هفتگانه دنیا دیوار بزرگ چین، آرامگاه تاج محل در کشور هند، شهر باستانی پترا در کشور اردن، مجسمه حضرت مسیح(ع) در کشور برزیل، ویرانه‌های شهر ماچو پیکچو در کشور پرو و شهر چیچن در کشور مکزیک و کولوسئو، کشتارگاه برده‌ها و اسیران در کشور ایتالیا، اعلام شده است.

بدون شک عجایب هفتگانه قدیم و جدید از شاهکارهای بی‌نظیر معماری و ساختمانی دنیاست. ولی گل سر سبد تمدن انسان، از سپیده‌دم تاریخ تاکنون، قنات قصبه گناباد، عمیق‌ترین کاریز جهان است. شاهکاری بی‌نظیر از همه جهات. این قنات در حدود 2500 سال پیش در حاشیه کویر، در دشت گناباد، کنده شده است. قنات قصبه در این منطقه که آب و به ویژه آب شیرین کیمیاست، آب شیرین حاشیه کوه‌های جنوبی دشت را از عمق 350 متر، از 2500 سال پیش تاکنون، با نیروی ثقل به زمین‌های حاصلخیز دشت گناباد، که آب سطحی ندارد و آب زیرزمینی آن لب شور است، را بدون هیچ آلودگی و صرف انرژی منتقل می‌کند. این کاریز 3 شاخه به طول 33000 متر دارد. در کندن این ابر اسطوره جهان، انتخاب محل مادر چاه‌ها، مظهر و 3 شاخه آن، شیب قنات، حفر چاه‌هایی به عمق 350 متر که 250 متر آن به شیوه سرکولی انجام شده و انتقال خاک‌های حفاری شده با کار همزمان 6 دستگاه چرخ چاه در عمق‌های مختلف یک چاه، جانمایی و ساخت چند آسیاب آبی، نشان عالی‌ترین درجه ایمان، امید، اعتماد بنفس، اوج دقت و هنر، تکنیک، مدیریت و رهبری، نوآوری، سخت‌کوشی، دلیری، از خودگذشتگی و اخلاق است. برای تجسم عظمت، دقت، ظرافت، سختی و خطرناک بودن کار تصور کنید که در عمق 350 متری زمین و در حالی که از درو دیوار آب می‌ریزد فقط با یک کلنگ قرار گرفته‌اید و باید از این عمق چاهی به عمق 250 متر بر خلاف جهت، یعنی از پایین به بالا و در حالی آب و خاک بر سر و رویتان می‌ریزد بدون کجی و راست، آنهم در 2500 سال پیش، بکنید؟! آنهم نه یک چاه که چندین چاه.

سازندگان این قنات با علوم زمین‌شناسی، خاک‌شناسی، سنگ‌شناسی، آب‌شناسی، معماری، طراحی، ساختمان، هیدرولیک، مکانیک، بافندگی، فلزکاری و غیره آشنایی داشته‌اند. همچنین در کندن قنات و استفاده عادلانه، منطقی و بهینه از آب و انرژی آبی، کار جمعی و تصمیم‌گیری بر مبنای خرد جمعی، بیمه مقنی‌ها و خانواده‌های آنها، نگهداری از قنات و آسیاب‌های آبی، حکمرانی و مدیریت موفق و مردمی آب، ایجاد بازار آب و تعین قیمت تمام شده آن بر مبنای قانون عرضه و تقاضا، مدیریت خشکسالی‌های طولانی و بسیار شدید و تعیین الگوی کشت و توسعه پایدار به بهترین نحو ممکن در طول 2500 سال دیده می‌شود. از دل این اندیشه‌ها، گفتارها و رفتارهای نیک و ارزنده، فرهنگ انسانی پیشرفته و صلح‌جویانه کاریزی و هنر بزرگ سازگاری با محیط زیست، زاده و نهادینه شده است.

در کندن قنات قصبه گناباد، برخلاف همه عجایب دیگر قدیم و جدید، انسان‌های آزاد و نه بردگان و اسیران، با ایمان و عشق و امید و آرزو و نه به زور شلاق و درفش و داغ و شمشیر با دل و جان کار کرده‌اند و چه بسیار که بی هیچ نشانی در دل زمین دفن شده‌اند. دست رنج آنها مقبره برای دفن مردگان، یا باغ معلق و معبد برای خوش آمد همسران یا مجسمه و کشتارگاه برای جنگ و از هم دریدن بردگان و اسیران نیست بلکه تامین آب شیرین، مقدس ترین و ارزنده‌ترین هدیه خداوند به زندگی، آنهم در حاشیه کویر، زندگی و خرمی و آبادانی و خلق تمدن کاریزی است.

نیاکان ما قرنها سرآمد مدیریت آب در جهان بوده‌اند. امروز ما فرزندان ناخلف و ناسپاس آنها، که زرق و برق دلارهای نفتی کورمان کرده، در دام توسعه ناپایدار و برداشت آب بیش از توان آبی دشت‌ها با صرف میلیاردها تومان خود و فرزندان و نسل‌های آینده را به بلای مرگبار بحران آب دچار کرده‌ایم. برای مدیریت بحران آب، قنات قصبه گناباد و فرهنگ و تمدن کاریزی که در آن حکمرانی مفید و مالکیت و مدیریت مردمی آب، کارآمد و پاک به بهترین شیوه ممکن قرنهاست که انجام می‌شود نسخه‌ای شفابخش است.

کارشناس ارشد مدیریت و زمین شناسی زیست محیطی. قائم مقام و جانشین مدیر عامل شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی