خانه تاریخی امیری در کما

به اين معنى كه نماى شرقى بنا دو پوسته تاريخى دارد و بنا همزمان مى‌تواند دو بازه زمانى را پس از مرمت به نمايش بگذارد، از ديگر ويژگی‌هاى با اهميت بنا براساس شواهد به دست آمده تاييد درخصوص نكاتى است كه در كتاب «نفوس ارض اقدس» ذكرشده است، طبق این كتاب، محله‌اى كه بناى اميرى درآن قراردارد بيشتر خادمان، نگهبانان وفراشان حرم رضوى بوده‌اند. بناى تاريخى اميرى همواره مورد اختلاف شديد بين سازمان ميراث فرهنگى و شهردارى منطقه ثامن بوده است و درطول اين سالها به‌دليل اختلاف سازمانهاى مربوط، عدم ارائه راهكارهاى همه جانبه وتعامل و تغيير چندين مديريت، شاهد فرسايش فراوان در بنا  بوده‌ايم كه ريزش در جبهه شمالى و از بين رفتن بخشى از سقف درجبهه شرقى را می‌توان به‌عنوان نمونه نام برد. پس ازپايان مرمت عمارت تاريخى داروغه توسط شركت مشاور معماران بن، که د‌ر همایش جوایز میراث یونسکو به عنوان طرح برتر شناخته شد، طراحى ايده‌اى به عنوان راهكار براى برون رفت از اين چالش آغاز و درنهايت به جلسه اى باحضورسازمان ميراث فرهنگى، شهردارى و بخش خصوصى ختم شد كه به موجب اين جلسه بخش خصوصى(مالك فعلى) متعهد شد هزينه‌هاى مرمت بناى تاريخى اميرى را بپذيرد كه اين مهم تابه اكنون در بافت تاريخى مشهد بى‌سابقه بوده است.

 راهكار پيشنهادى اين گروه مشاور پيروى ازمكتب بناهاى ميان افزا است که يكى از راههای برون رفت از چالش بافت تاريخى مشهد است که در ايران نیز پس از انقلاب بى سابقه بوده. این روش در دنيا و کشورهای توسعه‌یافته بيش ازچندين دهه سابقه دارد که يكى از مهمترين وشاخصترين اين نمونه ها مجموعه شهربرلين پس ازجنگ جهانى است. به گفته برخی کارشناسان امروز باتاكيد براينكه شهرتاريخى مشهد به هردليلى دچار دستخوش وتغيير وتحولات شديدی شده است و شاهدبافت تاريخى ازهم گسسته اى هستيم اجراى مكتب ومقوله بناهاى ميان افزا يكى از دو راهكار جدى و پيشنهادى براى نجات معدود بناهاى تاريخىِ باقى مانده وبرون رفت از اين چالش است.

شهردارى كه پيش ازاين طرحى مبنى برتخريب دوسوم بنا را داشت متعهد شد براى جلوگيرى ازتخريب، چندين متر شارستان وخيابان تازه تاسيسش راجابه جاكند، اين جابه جايى هزينه‌هاى بالایی را به اين سازمان تحميل كرد که درنهايت به نجات بناى تاريخى بلخاسب كه درنزديكى بناى اميرى قراردارد منجر شد و هردو بنا اكنون ازخطر شارستان رهايى يافتند، اما متاسفانه باتوجه به اينكه شش ماه عمليات مرمت انجام شده بود این پروژه توسط سازمان ميراث فرهنگى تعطيل شد و اکنون براى بازگشايى مجدد نيز پس ازگذشت يك سال وچندماه تلاشی انجام نگرفته است.

تخریبهای مشهد برابر با برلین بعد از جنگ جهانی

هدایت گواهی، ناظر مرمت پروژه خانه امیری در گفت‌وگو با دنیای اقتصاد در توضیح شرایط فعلی مشهد پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال 2017 می‌گوید: شرایطی که نسبت به بافت تاریخی مشهد تحمیل می‌شود تقریبا بی‌سابقه است. تنها پکن و یکی دو شهر دیگر در چین به‌علت توسعه ناآگاهانه مشابه مشهد هستند که آن‌هم به لحاظ حجم قابل مقایسه با مشهد نیست. تنها اتفاق تاریخی که می‌شود به لحاظ حجم تخریب با مشهد مقایسه کرد برلین بعد از جنگ جهانی دوم است که آن هم به‌نوعی شامل این قیاس نیست چون برلین به دلیل بمباران جنگی و مشهد براساس توسعه و برنامه شهری تخریب شد.

دو نگاه مرمتی به بافت تاریخی

گواهی با بیان اینکه در حال حاضر دو نگاه مرمتی نسبت به بافت تاریخی مشهد قابل اجراست می‌گوید: یک راه بازچینی و دوباره چینی بنا است و راه دیگر پیروی کردن از مکتب بناهای میان افزا یا همنشینی کالبدی ساختهای قدیم و جدید و ترکیب سازه‌های جدید در کنار بناهای تاریخی است که هردو روش مورد تایید تمام کنوانسیونهای جهانی مرمت است.

وی تصریح می‌کند شاید در ده سال قبل بیشتر تلاش ما حفظ بنا بود ولی در سالهای اخیر بافت تاریخی دیگر حالت قبلی خود را ندارد. اکنون بناها به جایی رسیده‌اند که قطعا تنها راه‌حل همین دو شیوه است و تقریبا حفظ حداکثری بنای تاریخی نشدنی است.

گواهی در توضیح شیوه اول ادامه می‌دهد ما تاکنون 35 بنا را طی 5 سال گذشته بازچینی کرده‌ایم که فقط یک نمونه را به‌طور کامل دوباره چینی کرده‌ایم و برای چند نمونه دیگر هم ماکتها و نمونه هایش آماده است ولی متاسفانه هنوز اجرا نشده است اما این پتانسیل وجود دارد که بیش از 30 بنا را در مشهد بازچینی کنیم.  اما در مورد راه‌حل دوم باید بگویم پروژه خانه امیری تنها نمونه در مشهد و ایران است که با روش جانشینی کالبدی در حال انجام بود ما پس از اتمام پروژه خانه داروغه و با میانجی‌گری و ارائه طرح به دوطرف دعوا یعنی میراث فرهنگی و شهرداری، وارد این پروژه شدیم و چندماه بدون هیچ هزینه‌ای کار کردیم و با طرفین در یک پروسه طولانی به توافق رسیدیم تا اینکه طرح امضا و پروژه مرمتی شروع شد که متاسفانه اکنون متوقف شده است.

درصد پیشرفت و دلیل توقف پروژه خانه امیری 

این متخصص مرمت با اشاره به اینکه ما حدود 4 یا 5 ماه عملیات مرمت را انجام دادیم و حدود30 درصد پیشرفت داشتیم ادامه می‌دهد: میراث فرهنگی علیرغم تعهداتش دستور توقف بنا را صادر کرد که این تصمیم اکنون بنا را در معرض خطر ریزش قرار داده است، چراکه وقتی بنایی شکافته می‌شود و در آن دست می‌بریم با خطرهای جدی ریزش و تخریب مواجه است.  

گواهی ادامه می‌دهد: در وهله نخست این پروژه توسط مسئول پایگاه میراث فرهنگی آقای وفا ثابتی متوقف شد. در تاریخ 16 اردیبهشت 94 آقای ثابتی شکایت ناروایی را از سرمایه‌گذار بخش خصوصی مبنی بر اینکه بنای ثبتی امیری را تخریب کرده‌اید انجام داد. ماجرا این بود که در جلو بنای امیری اتاقی دو در دو به نام مسجد یک نفره وجود داشت که چسبیده به بنای امیری اما مستقل از این بنا بود که شهرداری با اداره اوقاف طبق قوانین موجود آن اتاق را تا یک متر بالاتر از سطح زمین تخریب کردند. میراث فرهنگی این مسجد را جزئی از بنای ثبتی خانه امیری تصور کرده بود و بدون درخواست توضیحی، از سرمایه‌گذار شکایت کرد که خوشبختانه ما برای هیات منصفه دادگاه دفترچه‌ای تنظیم کردیم که اثبات می‌کرد این بنا ارتباطی با خانه امیری ندارد و در نهایت در تاریخ 6 خرداد 94 دادگاه حکم به تبرئه شرکت ضامن داد اما این نه پایان ماجرا که شروع اختلاف و توقف کامل پروژه بود.

میراث فرهنگی بزرگترین بی‌اعتباری را به سازمانش منتقل کرد

گواهی تصریح می‌کند: من با قطعیت می‌توانم بگویم میراث فرهنگی یا براساس ناآگاهی و یا براساس دروغ این شکایت را تنظیم کرد، میراث فرهنگی به‌جای حمایت از سرمایه‌دار بخش خصوصی در این پروژه بارها از او شکایت کرد و مجددا در 5 خرداد 94 آقای ثابتی با بیان اینکه  مسیر پروژه اشتباه است اعلام کرد که پرونده باید مجددا به تهران منتقل، مطرح و تایید شود.

به اعتقاد من میراث فرهنگی با توقف این پروژه بزرگترین توهین را و بیشترین بی اعتباری را به سازمان خودش منتقل کرد. که نشان دهنده یک ضعف سیستمی در یک سازمان بزرگ است. در آن سوی ماجرا شهرداری کاملا متعهدانه و دقیقا طبق طرح پیش رفت و طبق گفته خودشان 70 میلیارد تومان نیز هزینه کرد. شهرداری با این کار نشان داد می‌شود با آنان تعامل کرد اما تا به‌حال کسی نبوده با شهرداری تعامل کند و این وظیفه میراث فرهنگی است که برای حفظ بافت تاریخی شهر با شهرداری وارد فضای گفت‌وگو شود که متاسفانه گویا این اتفاق نیفتاده است و برآیند تلاش یک گروه خصوصی کوچکی مثل ما از کل مجموعه میراث فرهنگی بیشتر است!

درباره ثبت مسجد صاحب الزمان

ناظر مرمت پروژه خانه امیری با بیان اینکه یک سال و نیم این فرآیند به درازا کشیده است ادامه می‌دهد: ما مجددا وارد پروسه گفت‌وگو با میراث فرهنگی شدیم تا پروژه را آغاز کنیم اما به‌یکباره در اسفند 94 پایگاه میراث فرهنگی بنایی را در حاشیه خیابان نواب و دقیقا در جلو در ورودی پروژه ضامن ثبت کرد که تیر خلاصی بر پیکر بنای امیری بود و مساله را به محاق کامل برد و تقریبا سرمایه‌دار بخش خصوصی را از ادامه کار منصرف کرد.

وی در توضیح بیشتر این بنا که مسجد صاحب الزمان نام دارد می‌گوید: این بنا به لحاظ تخصصی هیچ گونه امتیازی برای ثبت فرهنگی ندارد و براساس ادله سستی ثبت شده است. این ثبت مسیر شارستان را هم جابجا کرده است. وی با بیان اینکه سرمایه‌دار بخش خصوصی قبول کرده است آب انبار این مسجد را که ارزش تاریخی دارد با هزینه شخصی حفظ و مرمت کند می‌گوید: پروژه ضامن در صورت تخریب این مسجد هزینه‌های مرمت آب انبار را هم متقبل خواهد داد.

گواهی در خاتمه با ابراز تاسف و ناامیدی از گفت‌وگوهای بی‌نتیجه و مکرر با میراث فرهنگی به دنیای اقتصاد می‌گوید: تصمیم ما برای خارج شدن از این وضعیت بسیار جدی است و در ادامه مطرح کردن این موضوع مهم در رسانه‌ها قدم بزرگتری را برمی‌داریم که قطعا تبعات بسیاری برای سازمان میراث فرهنگی مشهد خواهد داشت.

پروژه ضامن بیت‌المال است

جعفر خراسانی، سرمایه دار بخش خصوصی و مدیرعامل پروژه ضامن نیز در گفت‌وگو با دنیای اقتصاد ضمن اشاره به ضرر و زیان‌های مالی که متحمل شده‌اند خاطرنشان می‌کند: سرمایه راکد در پروژه ضامن بیت‌المال است و بانکها از سپرده‌های مردم این سرمایه‌ها را به پروژه تزریق کرده‌اند.

وی ادامه می‌دهد: ما پروانه ساخت گرفتیم و شروع به کار کردیم، شهرداری و میراث فرهنگی به ما گفتند بنای تاریخی امیری را در دل پروژه نگه داریم و هزینه مرمت آن را متقبل شویم و ما نیز پذیرفتیم اما یکباره میراث فرهنگی کار را تعطیل کرد.

خراسانی با اشاره به موقعیت مسجد صاحب الزمان می‌گوید:  اگر این بنا تاریخی است تا سال گذشته کجا بود؟ مگر یک دفعه ایجاد شده که تازه ثبت شده است؟

وی متذکر می‌شود: تا کنون 200 نفر واحدهای ما را پیش خردید کرده‌اند و مطمانا وقتی از ماجرا بو ببرند مدعی خواهند بود و این منجر به اعتراضهای گروهی خواهد شد.

مرمت بنای امیری بلامانع و جزء وظایف میراث فرهنگی است

فرهاد نظری، مدیر کل ثبت آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی میراث فرهنگی که در این خصوص نظر دیگری دارد در گفت‌وگو با دنیای اقتصاد می‌گوید:  متولیان این پروژه روی بنا پا گذاشته و آن را مدفون کرده‌اند که این روش کاملا اشتباه است. وی با بیان اینکه طبق قانون مجازاتهای اسلامی هر گونه اقدامی که منجر به تخریب اثر شود غیرقانونی و نادیده گرفتن ارزشهای میراث فرهنگی کشور است و صلاحیت و کفایت ما را برای نگهداری از ابنیه تاریخی زیرسوال می‌برد می‌گوید: مرمت بنای امیری بلامانع و جزء وظایف سازمان میراث فرهنگی است.

نظری با تاکید بر اهمیت تاریخی مسجد صاحب‌الزمان که پیشتر درباره آن خواندید می‌گوید: کنار خانه امیری مسجد و آب انباری ثبت شده که در نوع خودش منحصر به فرد و زیبا است. در طرح شارستان رضوی بنا داشتند این بنا را تخریب کنند که ثبت این اثر در شورای فرهنگی میراث فرهنگی انجام شد و به نظر من به‌عنوان مدیرکل این مجموعه هردو این بناها واجد شرایط ثبت بوده‌اند.

این کشمکش و اختلاف نظر میان سازمان میراث فرهنگی و فعالان بخش خصوصی همچنان ادامه دارد و آنچه در قطعیت آن شکی نیست این است که با گذشت زمان  احتمال ریزش و تخریب خانه امیری بیشتر و بیشتر می‌شود. حال آیا با آگاهی از این مهم، اتخاذ تصمیمی هوشمندانه برای رفع این معضل و نجات خانه امیری از کما کار دشواری است؟