رنگ رخساره خبر می دهد از سرّ درون

*رضا باباجانی

1- صحبت و گفتگو در مورد هویت–بصری- شهر مشهد مادامی که برخوردی سلیقه‌ای در حوزة اجرایی–چه در جزء و به‌صورت مستقل و چه در کل- در آن هست، مغلطه‌ای بیش نیست. پیش و بیش از آنکه قرار باشد در مورد–طبق معمول- تقابل زیباسازی و ساماندهی هویت دیداری شهر سخن به میان آید، چیزی که در پایتخت فرهنگی این روزهای جهان اسلام نمود بیشتری دارد، ترویج و اشاعة گستردة یک تئوری یا ایده است (تعریف پروپاگاندا در فرهنگ لغت آکسفورد). ایده‌ای که بیشتر از آنکه در نیازهای انسانی، اجتماعی و شهری آن را بیابیم در برخوردهای شخصی مدیران می‌بینیم. در این صورت، صحبت پیرامون استانداردها یا نیازها راه به جایی نمی‌برد. در همان شکل هم، حتی ابراز و نمودی که منطبق باخوانش اجتماعی صحیح باشد نمی‌بینیم، در واقع اگر قرار بر ترویج افکار سیاسی، مذهبی، فرهنگی، مدنی و... باشد بازهم حضور و پیدایشی که بتواند به شکلی صحیح مخاطب را در آن مسیر قرار دهد وجود ندارد. در واقع هدف از مجموع این رفتارها و نمودها تاثیرگذاری بر رفتار، باورها، انتخابها و دیگر عوامل موثر بر جامعه است، که در این مورد هم اگر نگاهی به رفتارهای شهری بیندازیم نتیجة آن را خواهیم دید.

2 - اصل چیزها همه گفت است و قول است. تو ازگفت و قول خبر نداری- آن را خوار می‌بینی. گفت میوه درختِ عمل است- که قول از عمل می‌زاید. حق تعالى عالم را بقول آفرید که گفت «کُنْ فَیَکُون». و ایمان در دل است. اگر بقول نگویی، سود ندارد. ( من از شعر بیزارم / فیه ما فیه/ مولانا جلا الدین محمد بلخی)

3 - در اینکه رفتارهای شهری در گرو همان چیزیست که در شهر وجود دارد شکی نیست، از کوزه همان برون تراود که در اوست. در تعریف هر جزء از هر چیزی که برای هویت شهر تعریف می‌گردد هم مبرهن است که تحقیقات و نگاهی پدیدارشناسانه نیاز است، اعم از بررسی موقعیت جغرافیایی، شرایط اقلیمی، مطالعات انسان شناسانه و قوم شناسانه، بررسی و توجه به آداب و رسوم، لباس، موسیقی و به‌طور کلی فرهنگهای بومی و منطقه‌ای بسیار در مورد ساکنان یک منطقه، شهر یا کشور.

مشهد به‌عنوان شهری که در هر سال، جمعیتی بالغ بر 6 برابر جمعیت ثابت یعنی چیزی در حدود 3میلیون و 25 هزار و 776 نفر تا به امروز ( بر اساس پایگاه مدیریت آمار، تحلیل وارزیابی عملکرد amar.mashhad.ir )، در آن حضور پیدا می‌کنند، آیا ظرفی است که محتوای آن، منطبق با نیازهای مظروف است؟

4 – «دیزاین اجتماعی»  به نوع یا فرآیندی از دیزاین گفته می‌شود که با جامعه و سازمانهای اجتماعی مربوط به آن سرو کار دارد: دیزاین یا فرآیندی از دیزاین که برای افزایش یا بهبود احساس نیکبختی و رضایت خاطر انسانها می‌کوشد. این اصطلاح در حوزة ادبیات مربوط به رشتة طراحی گرافیک با نامهای دیگری همچون «دیزاین برای اثر گذاری در جامعه»، «دیزاین انسان محور»، «طراحی گرافیک جامعه محور» یا «دیزاین برای تغییر جامعه» شناخته می‌شود.

دیزاین اجتماعی شیوه‌ای نو از تفکر دیزاین است که در آن بیش از آنکه به اصول زیبایی‌شناسی، فرم، ترکیب بندی، کاربرد پذیری، اقتصاد، بازار، تکنیک و تکنولوژی پرداخته شود، جایگاه محوری انسان و حقوق و کرامت انسانی مورد توجه قرار می‌گیرد. بر این اساس و با توجه به اینکه مهارتهای دیزاین به موقعیت یا رسانه‌های خاصی محدود نمی‌شوند، بنابراین درک حقوق و کرامت انسانی بر مبنای شناخت و توجه طراح به مطالعات زیست شناسی، مردم شناسی، جامعه شناسی، روان شناسی و فرهنگی استوار است. تولید محصولات دیزاین بر مبنای چنین دیدگاهی، طراحان را ملزم می‌کند تا در آثارشان به ماهیت حقوق انسانی (حقوق مدنی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) بیاندیشند و خود را ملزم به رعایت آنها کنند. اثرات و دلالتهای این ایده که دیزاین ریشه در کرامت و حقوق انسانی دارد سزاوار بررسیهای گسترده است و از این روست که پاسخ به این پرسش که محصولات تولید شده از جانب طراحان چه نقشی در تقویت یا تضعیف کرامت انسانی دارند نیازمند بینشی  فراگیر و تحلیلی است.

از آنجا که دیزاین، انسانها را در دست یافتن به نیازها و خواسته‌هایشان کمک می‌کند، مقدمات نحوة تبادل اطلاعات و ایده‌های ایجاد زندگی مدنی و سیاسی را نیز فراهم می‌کند. علاوه بر این چنانچه نقش دیزاین را به عنوان پدیده‌ای تأثیرگذار در زندگی فرهنگی بپذیریم، نمی‌توان تأثیر آن بر شیوة زندگی و ساختار ارتباطها را نادیده گرفت. به واقع دیزاین تعیین کنندة چارچوبی است که فرهنگ جامعه از طریق آن تولید یا بازتولید می‌شود. این بیانگر آن است که دیزاین از طریق تعیین کیفیت محصولات، نحوة ارتباط و تعاملات و حتی تعیین کیفیت محیط زندگی، ارزشهای فرهنگی و ملی هرکشور یا منطقه را مشخص می‌کند. بنابراین رعایت حقوق فرهنگی و اجتماعی، در کنار توجه به حقوق مدنی، سیاسی و اقتصادی، جزو مهترین اهداف دیزاین و بیانگر لزوم توجه به «دیزاین اجتماعی» به‌عنوان پاسدار شأن انسانی و حقوق بشری است. (خوب، بد، دیزاین / مروری بر اهمیت طراحی گرافیک احتماعی ونقش آن در توسعه ی پایدار / مرجان زاهدی / حرفه هنرمند / شماره 55 / صفحه 121 )

5 - امید است که این سخنها را –آنان که باید- از اندرون خود بشنوند، که مفید آنست. اگر هزار دزد بیرونی بیاید، در را نتواند باز کردن، تا از اندرون دزدی یار ایشان نباشد که از اندرون باز کند. هزار سخن از  بیرون بگوی! تا از اندرون مصدقی نباشد، سود ندارد. همچنانکه درختی را تا در بیخ (ریشه) او تَری نباشد، اگر هزار سیل‌آب براو ریزی، سود ندارد. اول آنجا در بیخ او تَری بباید تا آب مدد او شود. اگر همه عالم نور گیرد، تا در چشم نوری نباشد هرگز آن نور را نبینند. (دو شخص در این وجود در جنگند / فیه ما فیه / مولانا جلا الدین محمد بلخی)

*طراح گرافیک