در معرفی موسیقی‌دان نامی ایرانی تبار

زریاب با نام کامل ابوالحسن علی بن نافع مشهور به زریاب کبیر و ملقب به زریاب بصری، موسیقی‌دان، خواننده و بربط نواز ایرانی‌تبار است. این هنرمند دانشمند از علمای موسیقی ایرانی و ازمعروفترین موسیقیدانهای شبه جزیره اسپانیا بوده است. او ایجادکنندة مکتب موسیقی ایرانی آندلس و ترویج دهنده موسیقی عربی ابداعی پارسیان در قرطبه، اشبکیه، مصر و شمال آفریقا است. او آگاه از علوم هندسه، زمین‌شناسی و جغرافیا بوده و گفته می‌شود عود و طرز نواختن آن را به اندلس و سپس به اروپا برده است.

زندگی

بنابر روایتهایی که چندان مستند نیست زریاب در بغداد زاده شد و خانواده او اصالتا از کردهای ایران یا از دشت ارژن در فارس بودند. او شاگرد اسحاق موصلی موسیقی‌دان مشهور دربار هارون‌الرشید بود و پس از آن‌که اسحاق در اثر برتری زریاب در فن موسیقی و نیز فتنه‌انگیزی حاسدان به او بی‌لطف شد بغداد را ترک کرد و به مغرب و بالاخره کوردوبا (قرطبه) در آندلس رفت.
زریاب در قرطبه با حمایت عبدالرحمن دوم ملک هنرپرور آندلس مدرسه‌ای برای آموزش موسیقی در قرطبه برپا کرد. در تاریخ آورده اند که زریاب شاگرد اسحاق و اسحاق از فرزندان ابراهیم موصلی( متولد 125 هجری قمری و متوفی 188 هجری قمری) بوده است.

زریاب در شهر کوردوبا مدرسه ای برقرار کرد تا جائیکه شهرتش در اندلس و نواحی آن دیار نیز زبانزد خاص و عام شد. وی به‌خاطر شهرتی که پیدا کرده بود به دربار امیر اندلس راه پیدا کرد. حمایتهای امیر اندلس باعث شد که زریاب سبک و موسیقی خود را تثبیت و گسترش دهد. گسترش سبک و سیاق او در موسیقی، سرزمینهای اسپانیا، مغرب و کلا شمال افریقا را تحت‌الشعاع قرار داد، امروزه که موسیقی ما به‌خاطر عوامل بسیار، شکوه و عظمت گذشته خود را از دست داده است، باشد که از این رهگذر کسی پیدا شود تا همچون زریاب دوباره بدرخشد و جلال و شکوهش را باز گرداند.

تاسیس مکتب موسیقی

مهمترین اقدام زریاب در طول عمر هنری‌اش تأسیس مکتب موسیقی قرطبه بود که در حقیقت کنسرواتور آندلس محسوب می‌شد و پسران و دخترانش سالها بعد از او مکتب مزبور را اداره می‌کردند. با اینکه مکتب موسیقی ابراهیم موصلی در بغداد شهرت فراوان داشت ولی مهمترین و پر دوامترین مکتب موسیقی را زریاب بصری در اسپانیا تأسیس کرد. قبل از افتتاح مکتب موسیقی زریاب هنرآموزان موسیقی هیچ نوع اصل و قاعده‌ای برای تعلیم موسیقی نداشتند و آنقدر تمرین می‌کردند تا در کار نواختن ساز مسلط می‌شدند. زریاب این وضع را اصلاح کرد، به‌این ترتیب که برنامه درسهای هنر آموزان را به سه مرحله تقسیم نمود. در مرحله اول اوزان را فرا می‌گرفتند و در مرحله دوم بحور را و در مرحله سوم کلام را با همراهی ساز به شاگرد می‌آموخت و در این مورد نیز هنرجویان ابتدا لحن اصلی را تمرین می‌کردند و پس از اینکه در این کار مسلط می‌شدند به اضافه کردن نغمه‌های تزئینی یا «زائده» می‌پرداختند. به این ترتیب بود که خواننده در کار خود ورزیدگی کامل می‌یافت.

نوآوری‌ها

نوازندگان عود و گیتار در کشورهای مغرب (الجزایر، مراکش) و اسپانیا معتقدند که فن عودنوازی و ابداع گیتار از کارهای زریاب بوده است. زریاب را همچنین آورنده آداب آشپزی و لباسهای شرقی وحتی خمیر دندان، به اروپا می‌دانند.

برخی نوآوریهای زریاب در روش آموزش و ترمیم سازها بر این پایه‌اند:

• پیش از او یک روش آموزش سامان‌مند از روی قعده موجود نبوده. زریاب سه مرحله در مدرسه موسیقی قرطبه برای هنرجویان در نظر گرفت:
  1. آموزش وزنها و پایه‌های ایقاعی(ریتمیک)، بحور و کلام آواز.
  2. نغمه‌های موسیقی آوازهای بدون تزیین و به گونه تازه‌کار و ساده.
  3. در مرحله‌ای که شاگرد ناچیز چیرگی‌ای می‌یابد، تحشیه یا زائده‌ها و تزیین‌ها آموزش داده می‌شد.
• افزودن سیم پنجمی به بربط چهار وتره که مبدل به سازی پنج وتره می‌گردید. او از تارهای ابریشمی استفاده می‌کرد زیرا دگرگونی‌های آب و هوایی و شیمیایی، زیاد بر آن تاثیر نمی‌گذاشت و آن را در برابر ضربه و زخمه پایدارتر می‌کرد.
• ساختن زخمه بربط از پرهای بال کرکس(بال عقاب هم نوشته‌اند)، جهت کامل کردن ایجاد صدادهی بهتر. او در گذشته و در زمان سکونت در دربار هارون‌الرشید نیز دگرگونی‌هایی در بربط داده بود. بربط او با آنکه مساوی سازهای دیگر و از همان چوب بود ولی از لحاظ وزن، یک سوم از وزن بربط‌های معمولی، سنگین‌تر بود. سیم اول از ابریشم تافته و بهتر از تارهای دیگر بربط می‌نمود و سیمهای سوم و چهارم را از روده بچه شیر می‌تافت. که بر این باور بود که دوام و پایداری آنها بهتر است. و همچنین زریاب عقیده داشت که عمق صدا و پاکی و زلالی و همچنین استحکام آن به مراتب بیشتر از روده حیوانات دیگر است و در مقابل تغییرات هوا نیز صدای آن ثابت باقی می‌ماند. حال شما قطر سیمها و اندازه و ضخامت آنها را با گیتار کنونی مقایسه کنید و شباهتها را ببینید، حال آنکه زریاب در چندین قرن پیش این نوآوری را انجام داده بود.

آثار

کتاب فی‌اغانی زریاب از آثار عربی در موسیقی را اسلم بن عبدالعزیز یا اسلم بن احمد بن سعید به همراه حمدونه دختر زریاب، گرداوری نموده‌اند.

وفات

زریاب در سال‌ 230 هجری قمری در قرطبه‌ اندلس‌ درگذشت‌.

*کارشناس و مدرس موسیقی