نابسامانی سرمایه‌داران خرد

سرمایه‌داران کوچکی که نه نامی از آنها در رسانه‌ها مطرح می‌شود و نه نشان و ردپایی در تصمیم‌سازی و عضویت در هیات مدیره شرکتها دارند.

حمایت از سهامداران و سرمایه‌گذاران خرد یکی دیگر از شاخصهای کسب و کار جهانی است که در این شماره به بررسی آن می‌پردازیم؛ شاخصی که با بررسی آن و عمیقتر شدن در موضوع، به مهجوریت هر چه بیشتر قشری مهم از سهامداران پی می‌بریم. تاکید بسیاری از کارشناسان و اساتید بازار سرمایه حفظ حقوق این گروه از سهامداران است که می‌تواند به رشد و شکوفایی بازار سرمایه و توسعه اقتصادی کشور کمک کند؛ اگر خواستار بازار سرمایه‌ای فعال و پویا هستیم، به عنوان یک راه‌حل گریز‌ناپذیر منافع سرمایه‌گذاران خرد در تصمیم‌گیری‌های کلان در هر شرایطی بدون توجه به میزان سهم آنان در بازار سرمایه باید در نظر گرفته شود. موضوعی که سالهاست مغفول واقع شده و در حد شعار و حرف باقیمانده است.

شاخص حمایت از سهامداران خرد به عنوان ششمین شاخص کسب و کار جهانی به بررسی حقوق سهامداران اقلیت در شرکت‌های سهامی عام و میزان حمایت‌های قانونی از این حقوق می‌پردازد. تمرکز این نماگر بر معاملاتی است که مدیر یا مدیران شرکت بطور مستقیم یا غیر مستقیم با شرکت تحت مدیریت خود طرف معامله واقع می‌شوند. این نماگر به اندازه‌گیری قدرت حمایت از حقوق سهامداران خرد در مقابل سوء‌استفاده مدیران از دارایی‌های شرکت برای استفاده شخصی و یا معامله با خود می‌پردازد و سه مولفة میزان افشا (میزان افشای معاملات شرکت در مواردی که مدیران شرکت در آن معاملات ذی‌نفع هستند)، میزان مسئولیت مدیران شرکت در قبال معاملات مذکور در مقابل شرکت و سهامداران آن و سهولت شکایت سهامدار خرد (سهامداران اقلیت با چه شرایط و ساز و کاری می‌توانند علیه مدیر یا مدیران شرکت در مورد معاملات مذکور طرح دعوا کنند) را شامل می‌شود.

طبق آمار بانک جهانی، امتیاز ایران در این شاخص در سال‌های 2013 و 2014، 7/3 از 10 بوده است که امتیاز بالاتر به معنی حمایت‌های قوی‌تر است. این امتیاز میانگین امتیازهای کسب شده در سه مؤلفه میزان افشا (7 از 10) و میزان مسئولیت مدیر (4 از 10) و میزان سهولت شکایت سهامداران (0 از 10) است و می‌بینیم در مؤلفة سهولت شکایت سهامداران هیچ امتیازی کسب نشده است.

رتبه جهانی جمهوری اسلامی ایران در سال 2013 در بین 185 کشور در مؤلفه قدرت حمایت از سهامداران خرد 150 بوده و در سال 2014 در بین 189 کشور 147 ثبت شده است. البته این بهبود رتبه ناشی از عملکرد مثبت در حوزه قانون گذاری نبوده، چرا که امتیاز کشورمان در این نماگر در سال‌های مذکور تغییری پیدا نکرده است.

نقش اساسی سهامداران خرد در بازارهای سرمایه

یک تحلیلگر بازار سرمایه در تعریف اهمیت جایگاه سهامداران خرد به دنیای اقتصاد می‌گوید: سهامداران خرد، اصل اساسی و شالوده همه سرمایه‌گذاریهایی هستند که در کشور انجام می‌شود؛ تجمیع مبالغ سرمایه‌گذاری سهامداران خرد گاهی در شکل سهامداران عمده اتفاق می‌افتد و اصل اساسی شرکتهای حقوقی که به عنوان سهامداران عمده در شرکتهای سرمایه‌پذیر سرمایه‌گذاری می‌کنند، به جمع‌آوری پولهای خرد از سرمایه‌گذاران انبوه در سطح جامعه برمی‌گردد.

حمید میرمعینی می‌افزاید: این سهامداران به دلیل اینکه عمدتا نمی‌توانند تجمعی اقدام کنند، شاید متناسب با تعددی که دارند و اثراتی که در سرمایه‌گذاری دارند، حقوقشان در نظر گرفته نشود و بعضی اوقات هم پایمال شود. البته قوانین ما در جهت تامین امنیت و منافع سهامداران خرد قوانین بسیار کاملی نیست و عمدتا منافع سهامداران عمده را تامین می‌کند و آنها می‌توانند به نفع خودشان از قانون استفاده کنند؛ قانون تجارت نیاز به بازنگری دارد و در قانون بازار سرمایه هم وضع همینطور است و نهاد متولی بازار سرمایه بارها نتوانسته به نحو مناسبی از حقوق سهامداران خرد دفاع کند و از تضییع حقوق آنها جلوگیری کند.

وی با بیان اینکه اکثر سیاست‌گذاریهای عملیاتی شرکتها و تصمیمات مجامع شرکتها براساس خواست و میل سهامداران عمده اتفاق می‌افتد، تصریح می‌کند: این براساس قانون تجارتی است که ما از آن پیروی می‌کنیم و مورد استفاده قرار می‌دهیم. بنابراین سهامدار خرد در بسیاری از مواقع که منافعش در تضاد با منافع سهامداران عمده است، متضرر و حقوقش تضییع می‌شود. در واقع سهامداران عمده براساس مصالح و منافع خودشان تصمیم‌گیری می‌کنند و تقریبا هیچ رویکردی به منافع سهامداران خرد در تصمیمات خود لحاظ نمی‌کنند و این باعث تضییع حقوق سهامداران خرد می‌شود.

عمق بازار ایران کافی نیست

این کارشناس مسائل اقتصادی با اعتقاد بر اینکه عمق پایین بازار ما یکی از دلایل عدم تجمیع سهامداران خرد است، می‌گوید: وقتی نهایت عرضه سهام شناوری یک شرکت حداکثر به ده درصد می‌رسد، اتفاق اثرگذاری در روند تصمیم‌گیریهای شرکت رخ نمی‌دهد. بنابراین همان مدیریتی که قبل از عرضه و پذیرش شرکت در بورس اتفاق افتاده، ادامه می‌یابد و نهایتا عرضه و پذیرشی که در بورس اتفاق می‌افتد اثر خاصی در جذب سرمایه‌گذار در تصمیمات بنگاه‌داری نمی‌گذارد اما در کشورهای دنیا عمدتا عرضه سهام شناوری و عمق بازار و تعداد افراد جامعه که با بازار سهام آشنا هستند و مشارکت دارند، بسیار بالاست و نهادهای اثرگذار و دخیل در این زمینه بسیار توسعه‌یافته و پیشرفته هستند، مردم عمدتا از طریق صندوقهای سرمایه‌گذاری وارد بازار سهام می‌شوند که می‌توان در این زمینه بازار امریکا را مثال زد؛ این صندوقها می‌توانند در مواردی اشتراک منافع با هم داشته باشند و با هم هماهنگ شوند و در تصمیمات شرکت اثرگذار باشند.

میرمعینی متذکر می‌شود: متاسفانه در ایران صندوقهای سرمایه‌گذاری چندان مورد استقبال واقع نشدند، عمق بازار کافی نیست و ناامن بودن بازار هم باعث شده متضررترین افراد جامعه در زمینه اقتصاد، سهامداران خرد باشند. آسیب تمام سیاست‌گذاریهای کلان دولت و بنگاههای اقتصادی به سهامدار خرد وارد می‌شود و سهامدار عمده ضرری نمی‌کند چون مدیریت شرکتها را دارند و منافعشان از جنبه‌های دیگر تامین می‌شود. سهامداران خرد متاسفانه چون از طریق مجامع می‌توانند مشارکت کنند، همیشه منافعشان مورد دست درازی سهامداران عمده قرار می‌گیرد.

این تحلیلگر بازار سرمایه معتقد است این موضوع قابل اصلاح بوده و متولی بازار سرمایه می‌تواند در مواردی که تضاد منافع به نفع سهامدار عمده ایجاد می‌شود، دخالت کند و از تضییع حقوق سهامدار خرد و اتخاذ تصمیماتی که عمدتا برخلاف مصالح اکثریت سرمایه‌گذاران است، جلوگیری کند.

وی اظهار می‌کند: ابزارهای کنترلی و نظارتی کافی برای جلوگیری از برخی از مسائلی که برای سهامداران خرد اتفاق می‌افتد، در دست سازمان بورس به عنوان متولی بازار سرمایه وجود دارد اما متاسفانه به دلیل مصلحت‌اندیشی و یا زیاد شدن و خارج از حوزه کنترل بودن، قابلیت اجرا ندارد و این موضوع به ضرر سهامداران خرد است. در واقع متولی بازار سرمایه به اتفاقاتی که می‌افتد آگاهی دارد اما چگونگی اجرای مکانیزمهای موجود موضوع بسیار مهمی است و یک نهاد خاص به عنوان سازمان بورس بدون پشتوانه قوه قضائیه نمی‌تواند در این زمینه کاری انجام دهد.

ساختار سنتی تشکلهای سرمایه‌گذاران خرد

در مجموع سهامداران خرد چه در قالب شرکتهای سرمایه‌گذاری بورسی و غیر بورسی و چه سرمایه‌گذاریهای مستقیم نقشی اساسی در راه‌اندازی نهضت سرمایه‌گذاری و جریانات آن در بازارهای سرمایه دارند و نمی‌توانند نادیده گرفته شوند. در واقع به این دلیل به آنها خرد گفته می‌شود که هیچگاه نتوانسته‌اند به طور تجمیعی آراء خود را به صورت یک قالب شکل بدهند و تصمیم‌گیریهای قالب را در مجامع شرکتها اتخاذ کنند.

یک فعال اقتصادی و کارآفرین خراسان رضوی نیز می‌گوید: در اقتصاد ایران به دلیل عدم بلوغ و توسعه‌یافتگی کامل، محور اصلی اشتغال و اقتصاد بر کسب و کارهای متوسط و خرد می‌چرخد و با اینکه بسیار تاثیرگذارند و ضمن کم هزینه بودن می‌توانند در سرنوشت و آینده کشور و بهبود فضای کسب و کار موفق باشند، به آنها توجهی نشده و دیده نمی‌شوند.

علیرضا نبی می‌افزاید: برای ایجاد اشتغال پایدار در صنعت پتروشیمی حدود 200 میلیون تومان سرمایه‌گذاری نیاز است و مشکلات آب و هوایی و زیست محیطی هم در کنار آن وجود دارد اما اگر در حوزه اصناف یا سرمایه‌گذاری خرد بخواهید کسب و کاری راه بیاندازید حتی با کمتر از 5 میلیون تومان می‌توان فعالیت کرد و مشکلات کمبود آب و... هم وجود ندارد.

وی با اشاره به نبود نمایندگی و تشکلهای تاثیرگذار برای سرمایه‌گذاران خرد، اظهار می‌کند: تشکلهای سرمایه‌گذاران خرد سنتی و قدیمی است و ریشه آنها در بازار و یا واحدهای کوچک مثل اتاق اصناف و اتحادیه ها نهفته است، بنابراین همزمان با تغییرات دچار تحول نشده و اثرگذاری چندانی ندارند.

نبی در پاسخ به این سوال که چرا سرمایه‌گذاران و کسب و کارهای خرد دیده نمی‌شوند، می‌گوید: به علت اینکه تشکلهای آنها سنتی است و حتی در حوزه صنعت هم مدیرعامل یک واحد کوچک، دانش لازم را متناسب با مجوزی که گرفته ندارد؛ امروز یک مدیرعامل باید جنبه‌های مختلف روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و اطلاعات حداقلی نسبت به مسائل مالی و گمرکی و بانکی داشته باشد.

این مدرس دانشگاه در حوزه اقتصاد تاکید می‌کند: اینکه فقط بگوییم دولتها از سهامداران و سرمایه‌گذاران خرد حمایت نمی‌کنند، صحیح نیست بلکه باید بگوییم این افراد هم رو به جلو حرکت شتابانی نداشته و تغییر را نمی‌پذیرند و نسبت به تغییر واکنش نشان نمی‌دهند. امروز می‌بینیم یک واحد صنعتی کوچک همان روال گذشته را ادامه می‌دهد، رشدی نداشته، کلاسهای مربوط به صنف خود را شرکت نکرده و اتحادیه‌ای که در آن عضویت دارد هم جهش لازم را نداشته است.

مدیرعامل شرکت زیتون آرشیا درباره میزان توجه سهامداران عمده به سهامداران جزء نیز می‌گوید: متاسفانه هیات مدیره‌های شرکتهای بورسی فقط در حال برگزاری یک نمایش برای سهامداران خود هستند، آنها مراقبند اخبار به بیرون درز نکند و به طور مثال می‌بینیم سهامداران جزء بانک و موسسات مالی و اعتباری با ورشکستگی موسسه مواجه می‌شوند که تنها خسارت دیده، آنها هستند و کاری از دستشان برنمی‌آید. ما نیازمند یک نوع پالایش دیدگاه و پالایش فکری در حوزه نگاه به سرمایه‌های خرد چه در بحث بورس، چه به عنوان سهامدار و چه مشاغل و کسب و کارهای خرد هستیم و نگاهمان باید تغییر کند. 

نداشتن اتحاد، نقطه ضعف بزرگ

یک کارشناس بورس نیز به دنیای اقتصاد می‌گوید: در بازار سرمایة کشور ما چون درصد سهام شناوری شرکتها پایین است و بخش اعظمی از درصد سهام در اختیار شرکتهای شبه دولتی و یا دولتی و نهادهای مختلف است، سرمایه‌گذار و سهامدار خرد به نوعی از سهامداران عمده و صندوقهای بزرگ سرمایه‌گذاری و نهادهای فعال در این بازار تبعیت می‌کند.

محمدهادی نورپوری می‌افزاید: می‌توان گفت در مجموع 20 درصد از بازار سرمایه ما در اختیار عموم سهامداران است و به همین دلیل سهامداران عمده نسبت به سهامداران جزء بیشترین نقش اثرگذار را در بازار سرمایه دارند و سهامداران جزء شاید تنها در سهام شرکتهای کوچک بتوانند نقش بیشتری ایفا کنند.

وی تصریح می‌کند: در تصمیم‌گیری شرکتهای بزرگ حقوق سهامداران خرد کمتر دیده می‌شود مگر اینکه این افراد با یکدیگر متحد شوند و این امکان‌پذیر نیست چون اشخاص حقیقی کانونی برای احیا و پیگیری حق و حقوق خود و یا ایفای نقش در انتخاب هیات مدیره ندارند و چون این اتحاد و هماهنگی وجود ندارد، اثرگذاری آنها در سیاست‌گذاری شرکتهای فعال بازار سرمایه کاهش می‌یابد؛ این درحالیست که در برخی از نهادهای دولتی مثل کارگزاران دولتی، حقوق کارگزاران بورس پیگیری می‌شود.

نورپوری خاطرنشان می‌کند: سهامداران خرد می‌توانند در قالب یک کانون سازماندهی شوند و منافع خود و ریسکهای موجود در بازار را مدیریت کنند و حتی در هیات مدیره هم عضویت داشته باشند. در گذشته فعالیتهایی برای تاسیس انجمن و کانون سهامداران حقیقی انجام شد اما به دلایل مختلف همکاری لازم از سوی نهادهای ذیربط نشد.

این کارشناس بورس در پاسخ به این سوال که در شرکت‌های بورسی به خواسته سهامداران خرد نظیر شفافیت یا اصلاح صورت‌های مالی چقدر توجه می‌شود، می‌گوید: سهامداران به حق این خواسته را دارند و تقاضای آنها، کم و بیش توسط شرکت بورس و فرابورس با توجه به رسالتی که قانون برعهده‌شان گذاشته و مکلف به انجامند، بررسی می‌شود؛ سامانه "کُدال" یکی از سایتهای رسمی است که سازمان و شرکت بورس و فرابورس در آن راجع به شرکتهای فعال در بازار سرمایه به شفاف‌سازی اطلاعات می‌پردازند.

ضرورت تدوین آیین‌نامه‌ای برای حمایت از حقوق سهامداران خرد

حمایت از حقوق سهامداران جزء در تمام کشورها از مهم‌ترین اهداف سازمان‌های نظارتی بازار سرمایه برشمرده شده است. این امر در ایران طی مواد ۲ و ۷ (بند ۱۱) قانون بازار اوراق‌بهادار ۱۳۸۴ به صراحت مورد اشاره قرار گرفته است و مواد دیگری چون ماده ۴۵ و ماده ۵۲ نیز در این راستا تدوین شده‌اند. تصویب این مواد هرچند گام موثری برای حفظ حقوق سرمایه‌گذاران بوده است اما به تنهایی برای حفظ حقوق سهامداران خرد کافی نیست. شفافیت اطلاعاتی و اجرای اصول حاکمیت شرکتی از مهم‌ترین مواردی هستند که منجر به رعایت حقوق سرمایه‌گذاران خرد می‌شوند و ضروری است اقدامات موثرتری در این دو حوزه صورت پذیرد. صلاحیت لازم برای انجام این اقدامات در حال حاضر در حیطه اختیارات دستگاه‌های اجرایی نیست و نیازمند مداخله قوه قانونگذار یعنی مجلس شورای اسلامی است.

دبیر هیات رئیسه گروه حسابداری و حسابرسی کانون کارشناسان رسمی دادگستری خراسان رضوی درباره قوانین حمایتی از سهامداران خرد می‌گوید: براساس بند 11 ماده 7 قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب سال 1384 مجلس شورای اسلامی "اتخاذ تدابیر ضروری و انجام اقدامات لازم به منظور حمایت از حقوق و منافع سرمایه‌گذاران در بازار اوراق بهادار" از وظایف سازمان بورس اوراق بهادار است. این سازمان با اعمال مدیریت و نظارت کافی و شفافیت در بازار سرمایه نقش مهمی در حمایت از حقوق سهامداران و سرمایه‌گذاران (به خصوص خرد) خواهد داشت .

امیر صفاریان می‌افزاید: علاوه بر این یکی از سیاستهای وزارت امور اقتصادی و دارایی، حمایت از از بازار سرمایه و حقوق سهامداران است؛ به عنوان نمونه می‌توان به تشکیل کمیته ویژه‌ای از سوی کرباسیان، وزیر امور اقتصادی و دارایی برای حل مشکلات سهامداران خرد شرکت کنتورسازی ایران اشاره کرد.

وی یکی از مهمترین عوامل گسترش بازار سرمایه را مشارکت بیشتر سهامداران خرد دانسته و می‌گوید: اتخاذ رویه‌های مناسب و تدوین آیین‌نامه‌ای برای حمایت از حقوق سهامداران خرد ضروری است و پژوهشهای انجام شده بر روی 46 کشور در حال توسعه در بازه زمانی2006 تا 2010 حاکی از آن است که هر چه حمایت قانونی از حقوق سهامداران خرد افزایش یافته، ارزش بازار سهام نیز افزایش داشته است.  

صفاریان تاکید می‌کند: البته لازم به توجه است که سهامداران کلان به دلیل توان و اعمال مدیریت از طریق کنترل و یا نفوذ قابل ملاحظه در شرکتهای سرمایه‌پذیر، قدرت لازم برای حفظ منافع خود را دارا هستند. بنابراین نظارت بر اطلاعات ارائه شده که خلاف واقع، ناقص و یا گمراه‌کننده نباشد، ضروری است .

این کارشناس حسابداری و حسابرسی دادگستری در پاسخ به این سوال که حقوق سهامداران خرد در شکایت از شرکت‌ها و کارگزاران چیست و ضامن پیگیری مطالبات آنها کدام مرجع است، تصریح می‌کند: با توجه به وظایف سازمان بورس اوراق بهادار براساس قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران، اداره رسیدگی به شکایات و حمایتهای حقوقی با هدف پاسخگویی به شکایتها و اعمال حمایتهای لازم از کلیه فعالان بازار به منظور تامین امنیت در بازار سرمایه و احقاق حقوق سهامداران تشکیل شده و در این راستا سامانه رسیدگی به شکایات "سمتا" راه‌اندازی شده است .

وی ادامه می‌دهد: ضمانتهای اجرایی موجود در مقررات بازار سرمایه برحسب نوع تخلف عبارتند از تذکر، اخطار، محرومیت از فعالیت به مدت معین، تعلیق مجوز فعالیت، لغو مجوز، جریمه نقدی، سلب صلاحیت مدیران برای مدت معین و... و بدیهی است که رسیدگی به جنبه‌های اختلافات مالی و یا انضباطی توسط سازمان مانع از پیگیری جنبه‌های کیفری آنها از طریق مراجع قضایی نیست .

صفاریان خاطرنشان می‌کند: علیرغم حمایتهای قانونی موجود از سوی مراجع مربوطه، آگاهی سهامداران و سرمایه‌گذاران (به خصوص خرد) از حقوق خود طبق قوانین موجود از جمله قانون تجارت و قانون بازار اوراق بهادار می‌تواند مانع ضایع شدن حق آنها شود.