تدبیر برای گره‌گشایی

آنچه به عنوان بزرگترین ضرورت بخش کشاورزی مطرح است، در درجه اول میزان توجه کافی به این بخش است. ما با مشکل و معضل کمبود آب در کشور به صورت عام مواجهیم و امیدی به اینکه در سالهای آتی با بارندگی و روشهای موجود تحولی در افزایش منابع آبی ببینیم نیست. از طرفی منابع آبی به خصوص آبهای تجدیدپذیر به شدت در حال کاهش است و استان خراسان نیز از این موضوع مستثنی نیست و مشکلی جدی در این بخش داریم.

همانطور که رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی در گذشته اعلام کرده بود «وضعیت افت منابع آبی در این استان بحرانی و چهار برابر میانگین کشوری است. سهم خراسان رضوی از بخش منابع آبی کشور تنها پنج درصد است در حالیکه سهم آن از کسری مخازن کشور ۲۰ درصد است.» مزروعی همچنین از کم‌توجهی به بخش کشاورزی در استان گلایه کرده و عنوان کرده بود «توجه به  بخش کشاورزی در اولویت آخر مسئولان قرار گرفته و متاسفانه تمامی دغدغه مسئولان به حوزه گردشگری و ارائه خدمات در این بخش معطوف شده است حال آنکه وابستگی اقتصادی جمعیت قابل توجهی از استان به بخش کشاورزی است.»

ضرورت تزریق منابع کافی به طرح‌های اولویت‌دار کشاورزی

باید گفت در صورت سرمایه‌گذاری اقتصادی، بهینه و هوشمند در بخش کشاورزی و پیگیری دنباله آن یعنی زنجیره ارزش محصولات کشاورزی و صنایع تبدیلی و ورود منابع کافی به این بخش، می‌توان امیدوار بود که موضوعات مهمی مثل بهره‌وری از آب، حفظ منابع آبی، توسعه اقتصادی، تولید و اشتغال در بخش کشاورزی و حتی توسعه صادرات در این بخش اتفاق بیافتد. در دنیا به سرمایه‌گذاری بخش کشاورزی اهمیت خاصی می‌دهند و منابع ویژه را در این بخش تزریق می‌کنند اما در کشور ما ناکافی بودن منابع و سرمایه‌گذاری در این بخش، گران بودن و در دسترس نبودن را می‌توان به عنوان سه چالش اصلی نام برد و شاید راهکار خروج از بحرانهای امروز و فردای این بخش که می‌تواند بحرانهای متعدد اجتماعی و غیره را به دنبال داشته باشد، این است که منابع کافی و مدیریت شده برای طرح‌های دارای اولویت به بخش کشاورزی تزریق شود.

غذا به عنوان یک نیاز اصلی و اولیه هم در داخل کشور هم در سطح بین‌الملل همواره مطرح بوده و ما در صادرات با کشورهایی مواجهیم که سرمایه‌گذاری بسیار زیادی در کشاورزی کرده‌اند، شرکتهای بزرگ تولیدی- صادراتی در آنها شکل گرفته و تعاونیهای بسیار قدرتمندی دارند که بخش عمده‌ای از تولیدکنندگان را به صورت واقعی پوشش می‌دهند و در بازارهای جهانی هم حرفی برای گفتن دارند. بنابراین، لازم است برای جبران عقب ماندگی در این حوزه توجه بیشتری به بخش کشاورزی شود.

تشکلهای بخش خصوصی در حوزه‌های مختلف اقتصادی به ایفای نقش می‌پردازند و با گره خوردن نام کشاورزی به اسم اتاق بازرگانی، بر آن شدیم تا تاثیر این تشکل مهم استان را در کاهش مشکلات این بخش و ارائه راه‌ حل و تعامل با مسئولان دولتی جویا شویم.

منابع بانکی با سود 18 درصد پاسخگوی نیاز بخش کشاورزی نیست

رئیس کمیسیون کشاورزی و آب اتاق بازرگانی خراسان رضوی درباره مهمترین مشکلات این بخش می‌گوید: منابع بانکی با نرخهای 16، 18 و یا 20 درصد به هیچ‌وجه پاسخگوی نیاز بخش کشاورزی نیست. اگر بخواهیم از نگاه بالاتری به این بخش نگاه کنیم و تصویر جامع‌تری ببینیم، باید کالایی تولید کنیم که رقابت‌پذیر و مصرف آب در آن کم باشد و یا از روشهایی استفاده کنیم که در مصرف آب صرفه‌جویی شود به عنوان مثال اگر بخواهیم به رقبای منطقه‌ای خودمان نگاه کنیم دو کشور ترکیه و عربستان سعودی در این بخش سرمایه‌گذاری زیادی کرده‌اند و در صادرات محصولات کشاورزی و مواد غذایی موفق هستند و برنامه‌های مفصلی هم دارند و حتی کشورهایی مثل الجزایر و مصر که محدودیت آبی دارند از جهاتی نسبت به ما در تجارت خارجی و رقابت‌پذیری و نفوذ در بازارهای جهانی موفق‌تر بوده‌اند.

علی شریعتی‌مقدم خرده مالکی را یکی از مشکلات بخش کشاورزی دانسته و می‌گوید: به نظر من با کاهش منابع آبی باید به سمتی برویم که مجتمع‌های مدرن کشاورزی شامل بخشهای گلخانه‌ای ایجاد کنیم که در واقع بهره‌وری از آب در آنها بین 60 تا 100 برابر است. این‌کار با اجرای آمایش سرزمین و اولویت‌بندی در محصولاتی که می‌توانند ارزش افزوده بیشتری از آب ایجاد کنند و تحقیقات لازم درباره بازارهای آنها انجام شده باشد، می‌تواند صورت بگیرد تا به سمتی برویم که تراز تجاری‌مان را در بخش کشاورزی مثبت کنیم و افزایش دهیم.

نقش تعاونیها در صادرات محصولات کشاورزی

شریعتی‌مقدم با اشاره به نقش تعاونی‌ها در صادرات و فروش محصولات کشورهای توسعه یافته در دنیا می‌گوید: 90 درصد لبنیات کشوری مثل هلند از دو یا سه کانال در بازار جهانی توزیع می‌شود و هر توزیع‌کننده خرد به تنهایی برای بازاریابی و برنامه‌ریزی خود تلاش نمی‌کند بلکه مکانیزاسیون لازم از شرکتهای مادر و بزرگ متعلق به بخش خصوصی به رده‌های پایین بخش راه پیدا می‌کند و لازم است ما از الگوهای بین‌المللی که در دنیا وجود دارد برای این منظور استفاده کنیم.

وی در پاسخ به این سوال که کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی چه اقدامی برای بهبود مصرف آب در این بخش کرده است، می‌گوید: در موضوع آب مجازی پیشنهادی که کمیسیون کشاورزی و آب اتاق خراسان داشته این است که ابتدا در این زمینه سمینارهایی برگزار کنیم تا موضوع شفاف شود و این اقدام صورت گرفت. در واردات و صادرات هم پیشنهاد ما این است که در اظهارنامه‌ها میزان آب مصرفی واردات را ذکر کنیم و در تراز تجاری خود علاوه بر مباحث اقتصادی که مثبت بودنش بسیار مهم است، لزوم منفی بودن تراز آبی لحاظ شود؛ کشورهای زیادی هستند که به صورت طبیعی میزان بارندگی در آنها بسیار زیاد است و ما با کاهش بارندگی و کاهش منابع آبی مواجهیم بنابراین، کشت فراسرزمینی می‌تواند به ما کمک کند.

رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی خراسان رضوی اظهار می‌کند: این کمیسیون در مقاطع مختلفی که هیات دولت در استان حضور داشته طرحی ارائه داده است و به نظر می‌رسد طی یک برنامه می‌توانیم با عزم ملی و تزریق منابع به بخش کشاورزی، در دوره‌ای با حفظ ارزش تولیدات و بکارگیری الگوی کشت، کشت نشا و گلخانه‌ای و سایر مباحث تخصصی موجود در این بخش، مصرف آب را به نصف برسانیم. این اقدامات در استان در کاهش مصرف آب شروع شده اما به نظر می‌رسد در این زمینه باید بسیار جدی‌تر عمل کنیم و بتوانیم به عنوان یک استان پیشرو و الگو، با سرمایه‌گذاری از تهدیدی که وجود دارد یک فرصت بسازیم و در صورتی که رویکرد بین‌المللی و نگاه به صادرات داشته باشیم، این موضوع تاثیر بالاتری می‌تواند داشته باشد.

وی با اشاره به پیگیری کمیسیون کشاورزی اتاق و دبیرخانه شورای گفتگوی دولت و بخش خصوصی بر کاهش مشکلات متعدد کشاورزان و تولیدکنندگان و تشکلها و ایجاد تعاملی مثبت با بخشهای دولتی، می‌گوید: در زمینه سرمایه‌گذاری و تولید هم همواره سعی کردیم این تعامل را ایجاد کنیم. در موضوعات مالیاتی و سرمایه‌گذاری و توسعه صادرات، مباحث گلخانه‌ای و تکنولوژی و... تبادل اطلاعات و ایجاد ارتباط شده تا بتوانیم گروه نوآوری و تحقیق را در بخش کشاورزی و صنعت غذا که درگیر مشکلات جدی بوده و به امنیت غذا وصل است، بیشتر از قبل فعال کنیم.

نقش موثر اتاق بازرگانی در ارتباط تشکلهای کشاورزی با مجلس

شریعتی‌مقدم معتقد است با اقبالی که تشکلهای بخش کشاورزی به اتاق بازرگانی دارند و تعاملی که اتاق با کمیسیون کشاورزی مجلس دارد، تشکلها توانسته‌اند بخشهایی از ارتباط خود با دولت، مجلس و نظام را از طریق اتاق بازرگانی استان ایجاد کنند و اتاق توانسته این اعتماد را به بخشهای مختلف منتقل کند.

شهریورماه امسال خبری مبنی بر امضای تنفاهم نامه همکاری بین کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی، استانداری خراسان رضوی، استانداری خراسان جنوبی و اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران با هدف تشکیل کمیته مشترکی با محوریت مسائل بخش کشاورزی، آب، محیط زیست، زعفران، دام و طیور بر روی خروجی خبرگزاری‌ها رفت.

شریعتی‌مقدم در این باره می‌گوید: تشکیل کارگروه مشترک بخش کشاورزی استان و مجلس و انعکاس مشکلات از طریق آن و پیرو آن برگزاری جلساتی با حضور استاندار و معاونت امور مجلس اتاق ایران و مجمع نمایندگان استان در کمیسیون کشاورزی مجلس برای پیگیری امور، نشان می‌دهد بخش کشاورزی اتاق در مسیر مثبتی برای ایجاد این ارتباط قرار دارد.

وی خاطرنشان می‌کند: بخش کشاورزی امروز با قهر طبیعت مواجه است و همین موضوع مزیت این بخش را کاهش و هزینه آن را افزایش می‌دهد. ما باید دوران گذار از کشاورزی سنتی به مدرن را طی کنیم تا از کشور واردکننده صرف به کشوری که تراز تجاری مثبت داشته و به خصوص در جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی و زنجیره‌های بعد از آن موفق باشد، تبدیل شویم. بنابراین، لازم است مزیتهای رقابتی و فرصتهای سرمایه‌گذاری این بخش بهتر معرفی و به موازات آن مشکلات بخش کاهش یابد.

گرایش به اقلیم کشاورزی هوشمند

باید دید در بخش کشاورزی کشورهای در حال توسعه یا توسعه‌یافته چقدر سرمایه و منابع و به چه شکلی تزریق می‌شود. امروز زمان اینکه بخواهیم صدها یا ده‌ها هکتار مزرعه را به صورت سنتی یا نیمه سنتی به کشت محصولاتی مثل خربزه و هندوانه اختصاص دهیم گذشته و باید الگوهای جدید تولیدات گلخانه‌ای آن هم گلخانه‌های مدرن، با کیفیت و ظرفیت بالا و روشهای جدید را به صورت تصاعدی و در طول یک برنامه میان‌مدت و یا کوتاه‌مدت جایگزین کشاورزی سنتی کنیم. اینکه آب را از دل زمین برای کشاورزی و یا بخشهای دیگر بکشیم هنر نیست. این موضوع باید مذمت شود. حتی در محصولاتی که نیاز آبی کمی دارند مثل زعفران هم باید از روشهای مدرن آبیاری استفاده کنیم چون ارزش آب به حدی زیاد است که باید روشهای غرقابی و سنتی را فراموش کرد.

عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی خراسان رضوی نیز می‌گوید: برای توسعه كشاورزی و تأمين پايدار نیازهای غذایی كشور، با توجه به تغييرات اقلیمی، گريزی نيست جز جايگزينی معيشت كشاورزان و هدايت به خدمات و صنايع ديگر و انطباق اقليمی و روی آوردن به كشاورزی اقلیم هوشمند.

مریم سراج‌ احمدی به استفاده از طرح‌های استحصال آب حاصل از باران، استفاده از طرح‌های دقیق تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها، مدیریت پوشش گیاهی به منظور کاهش روان‌آبهای سطحی و تثبیت خاک و کاربرد سدهای زیرزمینی به منظور بهره‌برداری از آبهای زیرزمینی به عنوان برخی از ایده‌های کاربردی در حل مشکل کم آبی بخش کشاورزی اشاره می‌کند.

وی می‌افزاید: استفاده از طرح‌های مطالعاتی در حوزه آب و منابع طبیعی و دستیابی به اطلاعات صحیح به منظور مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز و منابع آب، اجرای طرح‌های کارآفرینی و رونق اقتصادی و ایجاد اشتغال‌های کوچک و موثر در روستاها به منظور کاهش فشار بر حوزه کشاورزی و منابع آب، استفاده از طرح‌های مربوط به پسابهای صنعتی و خانگی، عدم تاکید بر نهاده‌های خارج از سیستم طبیعی کشاورزی، اعمال الگوی کشت مناسب با توجه به پتانسیلهای طبیعی و ساختاری، کاربرد سیستمهای نوین آبیاری و تغییر الگوی سیستمهای آبیاری سنتی، حمایت از کشاورزان برای فروش محصولات کشاورزی و رونق اقتصادی، اجرای طرح‌های تشویقی و ترویجی در حوزه‌های مربوط به تولید و دستیابی به داده‌های جامع و دقیق در جهت اجرای صحیح طرح‌ها و مکان‌یابی مناسب برای اجرای طرح‌های سازه‌ای و بیولوژیکی از دیگر ایده‌های آبی در موضوع آب در بخش کشاورزی است.

شناسایی محصولات دارای مزیت رقابتی و صادراتی

سراج احمدی ادامه می‌گوید: دفتر تحقیقات اتاق بازرگانی خراسان رضوی مطالعات خوبی بر بازارهای صادراتی هدف، شناسایی محصولات دارای پتاسیل صادراتی و پتاسیل رقابتی صادرات در بازارهای هدف به‌ویژه بازار روسیه داشته است.

وی با اشاره به اهمیت شناسایی محصولات کشاورزی دارای مزیت صادراتی و رقابتی، تصریح می‌کند: محصول کشاورزی باید بتواند از لحاظ کیفیت و قیمت تمام شده در بازارهای صادراتی هدف رقابت کند و در این راستا شناخت کامل بازار هدف، میزان تولید کشور هدف و میزان صادرات و واردات آن ضروری است.

این عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی خراسان رضوی یادآور می‌شود: در اهمیت موضوع توسعه و صادرات محصولات تبدیلی کشاورزی همین بس که بارها رهبر معظم انقلاب بدان تاکید کردند و با وجود برنامه‌ها و اقدامات ارائه شده در این حوزه همچنان راهی طولانی در پیش است. طبق آمار، رشد سالانه شاغلان در این صنعت بیش از ١۵درصد و روند رشد سالانه ارزش افزوده در این حوزه ٣۶ درصد بوده است. البته این میزان ارزش افزوده به علت وجود ظرفیتهای خالی در این صنایع، فرسودگی ماشین‌آلات، نبود سیستم بازاریابی جامع و عدم استفاده از نیروی متخصص در امر مدیریت بسیار نامطلوب است.

اعمال دیدگاه تشکلهای کشاورزی در برنامه تدبیر آب

عضو کمیسیون کشاورزی و آب اتاق بازرگانی خراسان رضوی که از تولیدکنندگان این بخش است نیز می‌گوید: در زمینه وضعیت منابع آب زیرزمینی و افت و کمبود آن، آنچه اهمیت دارد میزان برداشت کمتر است تا در ورودی و خروجی منابع به تعادلی برسیم و سطح آبهای زیرزمینی پایین‌تر نرود و سپس درباره اینکه چه محصولاتی کشت شود می‌توان تصمیم گرفت. در واقع، معیارها و نوع نگاهها در نوع محصول متفاوت است و آنچه اولویت دارد میزان برداشت کمتر از آبهای زیرزمینی است.

وحید اردکانیان می‌افزاید: ما در اتاق بازرگانی به دنبال این بودیم که بخش خصوصی یعنی کشاورزان و تشکلهای بخش کشاورزی در برنامه‌های بهبود منابع آبی تاثیرگذار باشند. برنامه‌ای به نام تدبیر آب که دستورالعملی برای بهبود وضعیت دشتها در سالهای گذشته بود، ایجاد شد؛ این برنامه به اتاق بازرگانی آمد و دیدگاه تشکلهای بخش کشاورزی و خصوصی و ذهنیت آنها در آن برنامه لحاظ شد.

وی با اشاره به راه حلها و دیدگاههای کلی کمیسیون کشاورزی و آب اتاق بازرگانی، به توسعه کشت گلخانه‌ای به عنوان یکی از راهکارهای بهبود وضعیت مصرف آب در این بخش، اظهار می‌کند: البته توسعه کشت گلخانه‌ای زمانی محقق می‌شود که بازار فروش مناسب برای محصولات گلخانه‌ای داشته باشیم که متاسفانه این بازار فروش در ایران وجود ندارد و باید در این زمینه اقدام کرده و برنامه‌ای ارائه دهیم. اگر بخواهیم بخشی از میزان مصرف آب را کم کنیم و به کشاورز کمک کنیم که به کشت گلخانه‌ای اقدام کند باید نشان دهیم چه بازاری برای محصولاتش هست تا از کاهش درآمد او جلوگیری شود.

تورم مانع قراردادهای بلندمدت صادرات کشاورزی است

اردکانیان درباره تلاش بخش خصوصی کشاورزی برای ثبات در صادرات محصولات و به دست آوردن بازارهای جهانی، می‌گوید: زمانی می‌توانیم حضوری مقتدر در بازارهای جهانی داشته باشیم که قراردادهای پایداری برای دوره‌های مدنظر خریداران داشته باشیم. معضل کنونی ما این است که حتی در محصول پسته که ابتدا کشور اول تولیدکننده در منطقه بودیم و اکنون در رتبه دوم هستیم، این موضوع مطرح است که در هنگام انعقاد قرارداد، طرف مقابل برای یکسال تمام از ما محصول می‌خواهند اما نمی‌توانیم پاسخگوی نیاز آنها در یکسال باشیم.

وی تصریح می‌کند: در واقع، وضعیت تورم در ایران این مشکلات را ایجاد می‌کند؛ برای اینکه بتوانیم محصول را در تمام طول سال به خریداران بدهیم، باید در فصل برداشت، مقداری از محصول را خریداری کرده و انبارداری کنیم و در فصول غیربرداشت از ذخیره انبارها به صادرات بپردازیم یعنی محصول را نگهداری کنیم و به تدریج برای خریداران ارسال کنیم اما این موضوع که سرمایه خود ر اینگونه نگه داشته و فضایی برای نگهداری محصول ایجاد کنیم، برای ما توجیه اقتصادی ندارد. بنابراین، تورم اجازه نمی‌دهد ما مشتری را برای یکسال حمایت کنیم بلکه فقط برای سه ماه می‌توانیم محصول را به دستشان برسانیم اما دنیای جدید سیستمی پایدار و منابع ورودی و خروجی ثابت می‌خواهد.

اردکانیان متذکر می‌شود: تغییرات شدید در تصمیم‌گیری‌های دولتی، سیاسی، بازرگانی و گمرک ما باعث شده بازرگانان نتوانند قراردادهای بلندمدت ببندند چون ثبات نداریم و این از معضلات بزرگ صادرات ماست.