سهم ما از آسمان

از اینکه "هارپ" را دشمنان بر علیه ما استفاده کرده‌اند تا اینکه افزایش گناهان سبب بخل آسمان شده است. به همین دلیل بر آن شدم شرایط اقلیمی کشور را تشریح کنم تا معلوم شود سهم ما از آسمان چقدر است. از خوانندگان محترم خواهش می‌کنم کمی حوصله به خرج دهند و توضیحات علمی را که سعی کرده‌ام به زبان ساده  بنویسم تا آخر مطالعه بفرمایند.

بارندگی در مناطق مختلف جهان تابعی است از عرض جغرافیایی، دوری و نزدیکی به دریا، وضعیت فیزیکی و دینامیکی جو و توپوگرافی سطح زمین. وضعیت فیزیکی و دینامیکی جو به‎‌گونه‌ای است که مناطق جنب حاره، شامل بخش عظیمی از کشور ایران، در محل استقرار مراکز پرفشار جوی قرار گیرند. حضور این مراکز پرفشار جنب حاره در این مناطق آنقدر طولانی مدت است که به آنها کمربند پرفشار جهانی گفته می‌شود. مراکز پرفشار جوی با فرونشینی هوا همراهند و در نتیجه امکان تشکیل ابر و بارش در آنها بسیار ضعیف است. به همین دلیل منطقه کمربند پرفشار جهانی منطبق است بر صحراها و کویرهای جهان، از جمله بخشهای بزرگی از ایران.

از آن سو، منطقه فعالیت کم‌فشارها که عموما باعث ایجاد بارندگی هستند در محدوده عرض‌های جغرافیایی میانی واقع است. انتهایی‌ترین قسمت این محدوده عرض‌های جغرافیایی تقریبا از شمالی‌ترین مناطق کشور ما می‌گذرد. کم‌فشارهای باران‌زای این مناطق، عموما بر روی دریای مدیترانه شکل گرفته و در امتداد شمال شرقی حرکت می‌کنند. بررسی‌های آماری نشان می‌دهد که مسیر اصلی عبور این سامانه‌های باران‌زا حتی در فصل زمستان نیز کیلومترها از شمالی‌ترین نقطه ایران فاصله دارد.

این بدان معنی است که تعداد اندکی از سامانه‌های باران‌زا که از مسیر اصلی‌شان به سمت جنوب منحرف شده باشند، ایران را تحت تاثیر خود قرار داده و باعث بارندگی می‌شوند.  بنابراین اگر آشفتگی‌های جوی به‌گونه‌ای باشند که انحراف این سامانه‌ها از مسیر اصلی‌شان به سمت شمال باشد، دیگر کار ما زار است. یعنی مثل همین امسال که به ندرت می‌توان حضور این سامانه‌ها را در کشورمان شاهد بود و از برف و باران، چندان خبری نیست.

این شرایط طبیعی منطقه ماست و غیرقابل تغییر! در واقع سهم ما از آسمان همین است که هست. گاه که این سامانه‌های باران‌زا به قهر، اندکی به شمال متمایل شوند، لب‌هایمان خشک می‌مانند و بی‌نصیب از بارش و گاه که به لطف، اندکی به جنوب گذر افکنند، ما را سیراب می‌سازند و سهم‌مان را از آسمان مزید. این شرایط در طی سالیان طولانی گذشته نیز چنین بوده و افت و خیز در میزان بارش همیشگی است. اگرچه از گذشته‌های دور داده‌های دقیق در اختیارمان نیست ولی هم به روش‌های "دیرینه اقلیم‌شناسی" می‌توان فهمید و هم اینکه در تاریخ و ادبیات می‌توان سراغ گرفت. جایی که داریوش خشکسالی‌ها را در ردیف جنگ می‌شمارد و سعدی فراموشی عشق عشاق را در زمان وقوع آن به نظم می‌آورد.

بنابراین باید باور کنیم در کویر زندگی می‌کنیم و قدر آب بدانیم و بشناسیم و از همان سهم آب اندک خویش به درستی استفاده کنیم. کوتاه سخن اینکه مشکل کم‌آبی را در این کویر تشنه نمی‌توان در آسمان حل کرد. باید روی زمین هوشمندانه منابع آب ارزشمند را شناخت و مدبرانه از آنها استفاده کرد.

*عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد