آب هست ولی گُـم است

مسالة آب در کشور سال‌هاست تبدیل به بحران شده است، به‌گونه‌ای که در جستجو‌ی واژه «بحران» در مرورگر گوگل «بحران آب» رتبة نخست را دارد که این می‌تواند حاکی از توجه و نگرانی اذهان عمومی به این مساله در کشور باشد.

 حتی باید گفت این بحران وارد مقولة امنیتی شده است، به‌طوریکه علاءالدین بروجردی رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، ضمن بازدید از حاشیة شهر مشهد در تیرماه سال گذشته به‌همراه اعضای کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی خانة ملت، از بی‌توجهی به کمبود آب طی 38 سال‌ گذشته انتقاد کرده و گفته‌ است: بحران آب عملا وارد مقوله امنیتی شده و ما ناگزیر به تشکیل «کمیتة امنیت آب» در کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی در مجلس شدیم. این در حالی‌است که تنها یک هفته پیش از این اظهار نظر، «تهران‌تایمز» با انتشار مقاله‌ای از بحران آب 6 کلانشهر و 289 شهر در ایران نوشته بود. در این مقاله بحران آب در مشهد نیز به‌عنوان یکی از 6 کلانشهر ایران مطرح است.

در مقالة معروف «مدیریت آب در ایران؛ چه چیز موجب بحران فزاینده شد؟» که در سایت مرجع مقالات علمی (springer) منتشر شده است، سه عامل مهم رشد سریع جمعیت و پراکندگی نامناسب آن، کشاورزی نا کارامد و کم بازده و سوء مدیریت و عطش بیش از حد توسعه را به‌عنوان ریشه‌های اصلی بحران آب در ایران مطرح می‌کند.

انتقاد از بی‌توجهی به آب

با توجه به نکات مزبور و مطرح بودن موضوع «آب» به‌عنوان یکی از اولویت‌های اصلی در کشور خیلی از کارشناسان پس از ابلاغ سیاست‌های کلی برنامة ششم توسعه از بی‌توجهی به مسائل آب و محیط زیست در این برنامه انتقاد کرده بودند.

عیسی کلانتری، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست نیز بیش از سه سال پیش در اظهارنظری تکان‌دهنده گفته بود: از زمان ساسانیان و هخامنشیان تا حدود ۳۵ سال پیش برداشت اضافه از منابع آبی کشور نداشته‌ایم، اما در این ۳۵ سال فقط ۱۲۰ میلیاردمتر مکعب آب‌های شیرین فسیلی صدها هزار ساله را که معادل ۷۵ درصد آب‌های شیرین زیرزمینی بود مصرف شده است که حدود ۷۵ میلیارد مترمکعب آن در ۸ سال گذشته بوده است. در بخش دیگری از این گزارش که در 6 اسفند 1393 در روزنامة دنیای اقتصاد منتشر شده است، به نقل از کلانتری آمده است: ما سالانه بیش از ۸۰ درصد از منابع آب تجدیدپذیرمان را استفاده می‌کنیم و عملا باعث شده‌ایم که منابع تجدیدپذیر دیگر قابلیت تجدیدپذیری خود را از دست بدهند و از بین بروند. این امر به مفهوم آن است که به زودی همه جای ایران خشک خواهد شد. اگر سیاست‌هایمان را عوض نکنیم این کشور را همراه نسل خودمان نابود می‌کنیم. کاری که ما با آب‌های زیرزمینی می‌کنیم یعنی نسل‌کشی. نه تنها آب شیرین را تمام می‌کنیم، بلکه همة کشور را بیابان می‌کنیم.

خراسان رضوی و بحران آب

پیرو مباحث مطرح شده و مشکل کم‌آبی در استان خراسان رضوی به تبعیت از کشور، که 7درصد جمعیت و 8درصد مصاحت ایران را شامل می‌شود، سرپرست آب منطقه‌ای این استان در آخرین اظهارات خود در جمع خبرنگاران از کاهش 50 درصدی حجم آب سدهای استان نسبت به سال گذشته خبر داده و گفته است: تنها 23 درصد سدهای ما از آب پر است.

محمد علایی نیز با اعلام اینکه میزان برداشت آب در خراسان رضوی بسیار بیشتر از میزان بارندگی سالانه است به کاهش 28 درصدی منابع آب تجدیدشونده و افت نیم‌متری مخازن آبی تجدیدناپذیر در استان اشاره کرده است. او همچنین از فاضلاب شدن 85درصد آب شهری خبر داده و گفته اگر این مقدار آب را به خوبی تصفیه کنیم بیش از 70درصد آن پساب مناسبی برای چاههای کشاورزی خواهد بود.

وی از توسعة اقتصادی و افزایش جمعیت که پیرو آن نیاز مبرم به آب را ایجاد می‌کند، به‌عنوان دو مساله جدی در استان یاد کرده و کاهش بارندگی سالانه و افزایش برداشت آب را مزید بر علت بحران آب در استان بیان کرده است.

چاه‌های غیرمجار بزرگترین معضل دشت‌های استان

سرپرست شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی در سخنان خود «چاههای غیرمجاز» را بزرگترین معضل در دشت‌های استان معرفی کرده و جلوگیری از برداشت‌های اضافه و غیرمجاز را به‌عنوان برخی از اقدامات مربوط به سازگاری با کم‌آبی که با اولویت اصلی در این شرکت در حال پیگیری و اجراست نام برده است.

شرکت آب منطقه‌ای خراسان برای نخستین بار در کشور با طرح انسداد چاه‌های غیرمجاز، کاهش دبی لحظه‌ای چاههای دارای اضافه برداشت و نیز مدیریت برداشت آب از چاه‌ها، از طریق نصب کنتور هوشمند در راستای صرفه‌جویی و مدیریت آب اقدام کرده است.

ایران رتبه نخست در اضافه برداشت از آب‌های زیرزمینی

این مقام مسئول رتبه نخست میزان اضافه برداشت از آب‌های زیرزمینی را از آن ایران دانسته و یکی از راهکارهای مقابله با این معضل را شناسایی چاه‌های غیرمجاز و مسدود کردن آنها معرفی کرده است. پیرو این اظهار نظر، طی دو سال گذشته در خراسان رضوی، 5هزار و 425 حلقه چاه غیرمجاز پر شده که صرفه‌جویی 99 میلیون مترمکعب آب را در بر داشته است.  همچنین نصب کنتور حجمی برروی صد درصد چاه‌ها  238 میلیون متر مکعب و اصلاح و تعدیل پروانه‌ها در هزار و صدوچهل حلقه چاه، حدود دویست و 18 میلیون متر مکعب صرفه جویی آب را شامل شده است.

براساس آمار و ارقام و آنچه نمودارها به ما می‌گویند، این روش نویددهندة نتایج خوب و امیدوارکننده‌ای است. اما آن روی سکه ماجرای دیگری است! آن روی سکه کشاورزانی هستند که تا کنون کشت محصولات خود را بدون مطالعه و آموزش و به ساده‌ترین و ارزانترین‌ روش آبیاری انجام می‌دادند. اکنون بدون توجه و آگاهی به نوع محصول هرکشاورز و بدون توجه به اصلاح الگوی کشت محصول و میزان آب مورد نیاز آن، تنها با انسداد این چاه‌ها سردرگمی و حتی بیکاری کشاورزان دور از ذهن نیست.

مشکل دیگر در این طرح بروز پدیدة «آب فروشی» است که در یادداشتی که 20 فروردین سال جاری در همین نشریه به چاپ رسید خبر از کشاورزانی داد که پس از اتمام سهمیة آب تخصیص یافته و عدم کفایت آن برای کشت و زرع خویش، به شرکت آب منطقه‌ای مراجعه کرده و پس از طرح مشکل، به ایشان گفته شده است که چنانچه متقاضی افزایش سهمیه آب خود هستند می‌توانند با پرداخت مبلغی چند میلیونی، سهمیة آب بیشتری بخرند.

مدیر شرکت آب منطقه‌ای استان در پاسخ به این موضوع گفته است: باید جلوی اضافه برداشت‌ها از چاه‌ها گرفته شود، اما در سال نخست (احتمالا به‌خاطر آزمون و خطا در این طرح) کشاورزانی که بیش از 700 میلیون متر مکعب مقرر، برداشت آب داشته‌اند، جریمه شده‌اند اما از سال دوم جریمه‌ای در کار نخواهد بود.

حال این سوالات مطرح می‌شود که آیا از سال دوم اصلاح الگوی کشت برای کشاورزان تعریف می‌شود که دیگر نیازی به اضافه برداشت و جریمه نباشد؟ و اگر تعریف نمی‌شود و برخی کشاورزان همچون سال نخست ناگزیر به برداشت آب مازاد هستند آیا این طرح با شکست مواجه نمی‌شود؟

محمد علایی در پاسخ به دنیای اقتصاد گفت باید مشخص شود که در هر زمینی چه مقدار از چه نوع محصولی کاشت شود. این مشکل آب و کشاورزی را که 60 سال به روش اشتباه پیش رفته است نمی‌شود در اوج خشکسالی در عرض یک سال رفع و رجوع کرد.

این پاسخ می‌تواند به‌نوعی به‌معنای ارائه راهکار پس از اجرای طرح باشد و شاید تصمیی کوتاه مدت که بدون تحقیقات کارشناسانه (طرح الگوی کشت سازگار با اقلیم هر منطقه و مکانیسمی که برای اجرایش طرحی تعریف و اجرا شود) صرفا اعمال شده است که باید در سال‌های آینده منتظر نتایج غیرقابل پیش‌بینی آن بود!

از خودمان شروع کنیم

یکی از مهمترین راه‌حلهای بلندمدت مقابله با کم‌آبی آموزش و آگاهی است. اینکه این معضل برای تک تک شهروندان تبدیل به دغدغه شود و هرکسی به نوبة خود در صرفه‌جویی آب خویش را مکلف و موظف بداند. تا اصلاح فردی صورت نگیرد نمی‌توان یکباره به بهبود جامعه امیدوار بود. همواره توجه به «آموزش» درست و اصولی بهترین نتایج را در بر داشته است. طبعا بدون آموزش، «مدیریت صحیح آب» که در این برهه از زمان مهمترین نیاز برای مقابله با معضل پیش رو است محقق نخواهد شد.