غفلت از توریسم حیات وحش

ابتدای خردادماه بود که خبر حضور دو شکارچی امریکایی در منطقه حفاظت شده حیدری نیشابور و شکار دو راس قوچ اوریال سر و صدای زیادی در رسانه‌ها به پا کرد تا جایی که بازنشستگی حمید صالحی از مدیرکلی حفاظت محیط زیست استان، برکناری او در واکنش به درز خبر حضور این شکارچیان تعبیر شد. اما صالحی در گفتگو با دنیای اقتصاد این شایعات را رد کرد. اما حضور شکارچیان خارجی به همینجا ختم نمی‌شود چون در سال جاری پروانه شکار 100 راس گونه چهارپا در پنج استان کرمان، یزد، خراسان جنوبی، خراسان رضوی و البرز صادر شده است و از قرار معلوم ازین پس خبرهایی از این دست بیشتر به گوش خواهد رسید. خبرهایی که از سال 92 تاکنون به دلیل ممنوعیت صدور پروانه شکار در ایران شنیده نمی‌شد.

جالب است بدانید درآمد حاصل از فروش پروانه های شکار به شکارچیان خارجی نوعی از درآمدزایی از طریق توریسم حیات وحش است که در بسیاری از کشورهای دنیا رواج دارد اما اصول آن با آنچه در ایران اتفاق افتاده، تا حدی متفاوت است. گردشگری محیط زیست شامل اکوتوریسم یعنی طبیعت‎گردی و گردشگری حیات وحش است که توریسم حیات وحش به چند دسته تقسیم می‌شود و تنوع زیادی دارد و بخشی از آن گردشگری شکار است.

در سالهای اخیر موضوع گردشگری پایدار در سازمان گردشگری جهانی مورد اهمیت واقع شده به این معنی که فقط افزایش گردشگر مهم نیست بلکه محیط هم نباید آسیب ببیند و باید تعاملی دو طرفه بین توریست و جامعه محلی و محیط باشد. برخی از کارشناسان معتقدند یکی از مزایای گردشگری حیات وحش کمک به پایداری محیط زیست و حیات وحش با روشهای استاندارد است و در کشورهایی مثل برزیل، اکوادور، تانزانیا، کامبوج، استرالیا، ونزوئلا و بلاروس گردشگری حیات وحش به خوبی انجام می‌شود؛ به این صورت که به صورت خاص مناطقی برای شکار کاملا پلمپ می‌شود و در این مناطق از قبل برنامه‌ریزی شده، تجهیزات و امکانات و خدمات گردشگری ارائه می‌شود؛ یعنی همه چیز طبق اصول پیش می‌رود.

کشورما از نظر چشم‌اندازها و جاذبه‌های طبیعی و حیات وحش قابلیت بالایی برای گردشگری دارد؛ چون در عین حال دارای 14 اقلیم است و از نظر اقلیمی و تنوع زیستی بعد از روسیه، چین، ایالات متحده امریکا، استرالیا و هند، رتبه ششم را در دنیا دارد و این نشان دهنده پتانسیل بالا در حوزه گردشگری محیط زیست است که تاکنون به نحو مطلوبی و آنطور که باید از این ظرفیت برای درآمدزایی و رشد اقتصادی استفاده نشده است. برای استفاده از این ظرفیت مانند بسیاری دیگر از حوزه‌ها، باز هم به کلمه زیرساخت می‌رسیم باید زیرساخت لازم فراهم شود، سرمایه‌گذاری صورت بگیرد، اقامتگاهها ایجاد شود و سیستم حمل و نقل بهبود یابد تا گردشگری حیات وحش و طبیعت‌گردی به یکی از بزرگترین منابع درآمد کشور تبدیل شود.

ظرفیتهای قابل توجه خراسان رضوی برای توریسم محیط زیست

اما بد نیست حال که موضوع گردشگری محیط زیست را پیش کشیدیم، با تنوع گونه‌های جانوری و تعداد مناطق حفاظت شده خراسان رضوی آشنا شویم؛ پارک ملی تندوره، اثر ملی طبیعی دریاچه بزنگان و پناهگاه حیات وحش شیر احمد سه منطقه برجسته به لحاظ تنوع زیستی و جذابیت گردشگری این استان محسوب می‌شوند. مناطق حفاظت شده هزارمسجد، حیدری، منطقه گردشگری سلامی در خواف، منطقه حفاظت شده خواجه، ارس، باغ‌کشمیر، منطقه در بادام و نیز منطقه حفاظت شده قرچقه از دیگر مناطقی هستند که از طبیعت بکر و دست‌نخورده‌ای برخوردارند.
وجود گونه‌های جانوری مختلف و متنوع در این مناطق نشان دهنده ظرفیت بالای خراسان رضوی در جذب گردشگران داخلی و خارجی است؛ پراکنش بالغ بر 400گونه مهره‌دار اعم از پستانداران، پرندگان، خزندگان، ماهیها و دوزیستان ازویژگیهای بارز حیات وحش استان است که از گونه‌های مهم مهره‌داران در خراسانرضوی می‌توان به یوزپلنگ آسیایی، پلنگ ایرانی، قوچ و میش اوریال، کل و بز، آهو، جبیر، گربه پالاس، گربه وحشی، کاراکال و هوبره، قرقاول بال سفید، زاغ بور، کبک دری، بالابان، شاهین، هما، کرکس سیاه، زنگوله بال، تیهو، کبک، اردک بلوطی، غاز خاکستری اشاره کرد.

آهو شاخص گونه‌های جانوری استان خراسان رضوی محسوب می‌شود و طبق سرشماری‌ها بالغ بر 2500 راس آهو در استان وجود دارد.

استان خراسان رضوی با دارا بودن 435 گونه مهره‌دار از کل گونه‌های موجود در کشور حدود 38 درصد این تنوع را به خود اختصاص داده است. به طور تفکیکی این استان دارای 69 گونه پستاندار،286 گونه پرنده، 66 گونه خزنده، 12 گونه ماهی و دو گونه دو زیست است.
همچین ایران 10 گونه گربه‌سان را میزبانی می‌کرده که در 40 سال قبل دو گونه شامل ببر مازندران و شیر ایرانی منقرض شده‌اند ولی هنوز هشت گونه گربه‌سان در کشور شناخته شده و زندگی می‌کنند که هر هشت گونه در خراسان رضوی زیست دارند. این هشت گونه،‌ یوزپلنگ آسیایی، پلنگ، گربه سیاه گوش، گربه کاراکال، گربه شنی، گربه جنگلی، گربه پالاس و گربه وحشی را شامل می‌شود .البته به گفته مسئولان محیط زیست آمار دقیقی از شمار این گونه‌ها نمی‌توان در استان داد و علت آن فعالیت شبانه، مخفیانه و سبک زندگی ویژه آنان است اما ارائه آمار اعلام موجودیت آنان بر اساس میزان مشاهدات صورت می‌گیرد.

رتبه اول تعداد مناطق تحت حفاظت کشور برای خراسان رضوی 
خراسان رضوی دارای 41 منطقه تحت حفاظت است، وسعت این مناطق معادل دو و نیم میلیون هکتار است که از این منظر و به لحاظ تعداد مناطق زیستی تحت حفاظت، این استان رتبه اول کشور را داراست. اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی( ICUC)  فهرستی به نام فهرست سرخ دارد که در آن گونه‌های در معرض خطر و انقراض را معرفی کرده است؛ از میان مجموع مهره‌داران کشورمان 74 مهره‌دار در این فهرست در رده‌های مختلف خطر و انقراض قرار دارند و از مجموع گونه‌های جانوری استان هم 33 گونه در فهرست سرخ این اتحادیه قرار دارد. گونه‌هایی مانند پلنگ آسیایی و جبیر از جمله پستاندارانی هستند که در تهدید انقراض قرار دارند. پرندگان دانه‌خوار مانند هوبره، کبک دری، قرقاول بال سفید و انواع پرندگان شکاری مانند شاهین، بالابان، طرلان، بحری، دال و هما نیز از گونه‌های شاخصی هستند که در خطر انقراض قرار دارند. همچنین افعی(کفچه مار) و بزمجه از خزندگان در خطر استان محسوب می‌شوند.

البته پروانه‌های شکار صادر شده در سال جاری شامل هیچ یک از گونه‌های در حال انقراض و یا در خطر نمی‌شود و به گفته علی تیموری، مدیرکل دفتر حفاظت و مدیریت شکار و صید سازمان حفاظت محیط زیست تعداد معدود پروانه شکار صادر شده در راستای کمک به حفظ و پویایی جمعیت برخی گونه‌ها در تعداد محدودی از مناطق بود که نیاز به اصلاح ترکیب جنسی و جمعیتی، همچنین تعدیل جمعیت آن‌ها در سطح ظرفیت قابل تحمل محیط متاثر از تبعات محدود کننده خشکسالی و ضعف پوشش گیاهی و منابع آبی داشت.

صدور 5 پروانه شکار آهو در منطقه رئیسی نیشابور

هر چند این موضوع از دید برخی از کارشناسان و دوستداران محیط زیست و حتی شکارچیان مجاز و حرفه‌ای داخلی مردود است و آنها معتقدند شکار در حال حاضر به هیچ وجه قابل توجیه نیست.

از مجموع چهارپایان قابل شکار در جهان سه گونه در ایران وجود دارد؛ قوچ و میش، کل و بز و آهو. قوچ و میش اوریال که در استان خراسان رضوی وجود دارد از بزرگترین و باشکوهترین گونه‌هاست. قوچ قرمز و قوچ ارمنی در شمال غربی ایران و قوچ لارستان که کوچکترین قوچ در جهان است نیز از دیگر نژادهای این گونه جانوری در ایران است. امسال برای منطقه رئیسی نیشابور 5 پروانه شکار آهو صادر شده است.

یک فعال محیط زیست که از مخالفان جدی حضور شکارچیان امریکایی در منطقه حیدری نیشابور است، در این زمینه به دنیای اقتصاد می‌گوید: در حال حاضر جمعیت میش و قوچ اوریال در برخی از زیستگاههای قدیمی کاهش شدیدی یافته و در بسیاری از زیستگاههای دیگر با کاهش شدید جمعیت حیات وحش روبرو هستیم و مازاد جمعیت برای شکار نداریم. از طرفی پروانه‌های شکار وقتی صادر شده که فصل و سال مناسبی نیست؛ امسال با خشکسالی شدیدی مواجه بودیم و در نیشابور یکی از خشک‌ترین سالها در 50 سال اخیر را شاهد هستیم. در شرایطی که طبیعت به محیط زیست فشار می‌آورد، صدور این پروانه‌ها کار درستی نیست. همچنین فصل بهار، فصل زاد و ولد حیات وحش است و براساس قوانین سازمان حفاظت محیط زیست اصولا صدور پروانه شکار در فصل بهار ممنوع است.

شاهین شفیعی می‌افزاید: اینکه گونه‌هایی شکار می‌شوند که سن بالایی دارند، استدلال و توجیه وحشتناکی است. به این دلیل که یک قوچ پر سن و سال خوراک حیوانات گوشتخوار است، در منطقه حیدری پلنگ و گرگ و کفتار داریم که شکار بره‌ها و قوچ و میش‌های پر سن و سال برای آنها راحت‌تر است و وقتی قوچ سن بالا را حذف می‌کنیم تغذیه پلنگ و پرنده لاشخور وکفتار را نابود می‌کنیم و حذف این حیوانات چرخه حیات وحش را از بین می‌برد.

مدیرعامل انجمن آوای طبیعت نیشابور درباره صدور پروانه شکار در دیگر کشورها می‌گوید: کشورهای دیگر حفاظت درستی از محیط زیست دارند و قابل مقایسه با ایران نیست؛ رشد جمعیت حیات وحش آن کشورها بسیار بالاست و اگر در آلمان سالانه سه هزار پروانه شکار شوکات (گونه گوزنی کوچک) صادر میشود، به این دلیل است که رشدجمعیت این گونه بسیار بیشتر است و زیستگاههای بکر و ور به رشدی دارند در حالیکه سال به سال جمعیت حیات وحش در ایران رو به کاهش است.

صدور پروانه شکار برای خارجی‌ها، فصل جدیدی از گردشگری است

اما بنیانگذار انجمن صنفی راهنمایان گردشگری خراسان رضوی نظر متفاوتی دارد، علی نبوی می‌گوید: وقتی افراد می‌خواهند به صورت حرفه‌ای شکار را به شکل گردشگری انجام دهند حیوانات نر دارای سن بالا و در آستانه نابودی و مرگ را شکار می‌کنند و این موضوع کاملا از پیش تعیین شده است. در کشور ما نزدیک به 5 سال است بود که شکار ممنوع شده و مجوزهای شکار از خرداد تا بهمن ماه صادر می‌شود چون از اسفند تا خرداد ماه فصل زاد و ولد حیوانات است و در این بازه نباید مجوز داده شود.

نبوی معتقد است از دید فنی مشکلی در صدور پروانه شکار وجود ندارد و برای جلوگیری از بروز مشکل در تمام دنیا ابتدا سرانه گونه‌های مورد شکار را بررسی می‌کنند که این اتفاق از سوی کارکنان سازمان محیط زیست هم صورت می‌گیرد و اگر تعداد حیوانات از حدی بیشتر شود، شکار مشکلی ایجاد نمی‌کند بلکه معضلی مثل نابودی مراتع و پوشش گیاه در صورت ازدیاد حیوانات را هم از بین می‌برند.

وی خاطرنشان می‌کند: درآمد گردشگر خارجی حیات وحش برای هر کشور تقریبا بین 15 تا 20 برابر گردشگران سایر حوزه‌های  محیط زیست است و این خود یک نکته مثبت است و سوال اینجاست که پول حاصل از فروش پروانه شکار در کجا هزینه می‌شود؟ در همه جای دنیا مرسوم است که پول حاصل از فروش این پروانه در همان منطقه شکار هزینه می‌شود و این یک روال بین‌المللی است.

البته به گفته مسئولان سازمان محیط زیست قرار است بخش زیادی از درآمد حاصل از فروش پروانه‌های شکار به گرشگران خارجی، در همان منطقه‌ای که شکار انجام می‌شود صرف شود. اما مهمتر از حرف در اینباره عمل کردن به این مهم است.

این فعال حوزه گردشگری اظهار می‌کند: امسال برای صدور مجوز از شکارچیان داخلی یک تا دو میلیون تومان و از خارجی‌ها تا 18 هزار دلار دریافت می‌شود. البته تصمیم بر این است که به توریست خارجی بیشتر و به شکارچی داخلی کمتر مجوز بدهند و این به دلیل موضوع اقتصادی است تا هم خسارت کمتری زده شود و هم منابع مالی بیشتری جذب شود.

نبوی معتقد است اگر صدور مجوز شکار به گردشگران خارجی به صورت حرفه‌ای و استاندارد انجام شود، به رونق اقتصاد و گردشگری کشور کمک می‌کند و فصل دیگری از گردشگری را برای کشور ما باز می‌کند.

اعتراض شکارچیان داخلی به تبعیض در صدور پروانه شکار

صدور مجوز برای شکارچیان خارجی و عدم صدور پروانه برای شکارچیان داخلی که به گفته خودشان سالهاست از این مجوزها محرومند، با اعتراض شکارچیان داخلی همراه شده است.

یکی از شکارچیان باسابقه و حرفه‌ای شهرستان تربت جام که به گفته خودش سالهاست شکار نکرده، می‌گوید: متاسفانه سازمان حفاظت محیط زیست طبق روال 40 سال گذشته‌اش پشت درهای بسته توسط تعدادی کارشناس و بدون مشورت با شکارچیان حرفه‌ای و کسانی که در طبیعت و کوهها حضور داشته‌اند، تصمیم‌گیری می‌کنندو این تصمیمات اشتباهات فاحشی را به دنبال دارد.

محمدرضا شاهرخ که حدود 35 سال عنوان شکارچی را با خود یدک می‌کشد، می‌افزاید: اینکه این سازمان فقط به شکارچیان خارجی پروانه می‌دهد و هیچ مجوزی برای شکارچیان داخلی صادر نمی‌کند نشان‌دهنده این است که فقط به دنبال کسانی هستند که پول بیشتری بدهند. سوال ما این است اگر هدف سازمان حفاظت محیط زیست حذف گونه‌های پیر گله‌های قوچ برای جلوگیری از کاهش باروری گله‌هاست، چرا این مجوزها را به شکارچیان داخلی هم نمی‌دهند؟ از طرفی منطقه حیدری نیشابور جزو مناطق شکار ممنوع است و چرا این مجوزها برای دو شکارچی امریکایی در این منطقه صادر شده است؟

وی به بهار و تابستان به عنوان فصولی که در دنیا در آن شکار صورت نمی‌گیرد اشاره و اظهار می‌کند: از سال 1330 که اداره شکاربانی در سازمان حفاظت محیط زیست کشور ایجاد شد سابقه نداشته که پروانه شکار در خردادماه صادر شود. این فصل، فصل زادو ولد و نوپا بودن گونه‌های تازه متولد شده است و صدای شلیک و حضور شکارچی در کنار مامور شکاربانی باعث برهم زدن آرامش حیوانات و به ویژه پرندگانی میشود که هنوز روی تخمهای خود خوابیده‌اند.

این شکارچی با سابقه با بیان اینکه هزینه کردن مبلغ فروش پروانه شکار به خارجیها در همان منطقه، دردی از زخم مناطق حفاظت شده دوا نمی‌کند، تصریح می‌کند: به طور مثال تربت جام دارای مناطق حفاظت شده وسیعی است که 100 هزار دلار اعتبار آنها را احیا نمی‌کند. این مناطق با خشکسالی‌ها و حفر چاههای عمیق جدید دچار از بین رفتگی پوشش گیاهی شده‌اند و این مقدار اعتبارات مشکلی از محیط زیست را حل نمی‌کند و باعث دوبرابر شدن گله‌های گونه‌ها نمی‌شود.

وی درباره فرایند اخذ مجوز شکار در گذشته می‌گوید: در سالهای 1335 تا 1375، برای شکار قوچ و حتی میش پروانه‌های شکار به راحتی صادر می‌شد؛ از سال 1375 صدور پروانه‌ها با انجام قرعه کشی بود و از سال 1392 تا به حال هیچ پروانه‌ای برای شکارچیان مجاز صادر نشده و شاید به همین دلیل شکار غیرمجاز وجود داشته و شاهد کاهش چشمگیر گونه‌های جانوری در برخی از مناطق هستیم. به طوری‌که در دشت سبزوار که درگذشته بالغ بر 4000 راس آهو وجود داشت، امروز به دلیل شکارهای غیرمجازی که از روی لجبازی با دولت صورت گرفته و نیز عدم فرهنگسازی به 800 راس رسیده و محیط زیست منطقه با این لجبازیها رو به نابودی است.

شاهرخ تاکید می‌کند: در بسیاری از کشورها بخش خصوصی به پرورش گونه‌هایی از جانوران و پرندگان مثل کبک می‌پردازد و سپس با افزایش جمعیت شروع به فروش پروانه شکار می‌کند با این روند کمتر کسی به شکار غیرمجاز می‌پردازد. اما این موضوع در کشور ما اتفاق نیافتاده و هیچ کاری به صورت کارشناسی در این زمینه صورت نمی‌گیرد.

مجید صفائیان، یکی دیگر از شکارچیان قدیمی است که به گفته خودش سالهاست دیگر شکار نمی‌کند و حامی محیط زیست است، او می‌گوید: دولت از طرفی به کسانی که جواز نگهداری اسلحه دارند هر ساله مهمات می‌دهد و از طرف دیگر مجوزی برای انجام شکار نمی‌دهد و وقتی مجوز شکار داده نمی‌شود افراد حتما شکار غیرمجاز می‌کنند و این فروش مهمات بدون مجوز شکار به معنای ترغیب به شکار غیرمجاز است.

وی می‌افزاید: در پارک ملی تندوره که بالای 25 هزار شکار وجود داشت، الان تعداد به 2500 راس رسیده که مهمترین دلیل این موضوع انجام شکارهای غیرمجاز بی‌رویه بوده است.

مشکلات اولین پارک خصوصی حیات وحش کشور

در کشور ما اتفاقاتی در حوزه گردشگری شکار رخ داده؛ به طور مثال 10 سال پیش در روستای شیب دراز جزیره قشم به همت یکی از اساتید مطرح محیط زیست، لاکپشتهای پوزه عقابی در حال انقراض نجات یافتند و امروز به یکی از جاذبه‌های گردشگری آن منطقه تبدیل شده اند. در خراسان هم پارک خصوصی حیات وحش چشمه خسرو در مسیر مشهد به نیشابور و در فاصله 75 کیلومتری مشهد به وسعت 250 هکتار واقع شده است؛ این پارک سال 86 کلنگ زنی شد و در سال 92 به بهره‌برداری رسید و دارای 250  راس حیوان است. در این پارک برخلاف باغ وحشها، حیوانات آزادند و آنهایی که به انسان آسیب نمی‌زنند در میان انسانها هستند و سایر حیوانات در قفسهایی بزرگ قرار دارند.

حسین حصاری، مالک و مدیر اولین پارک حیات وحش خصوصی ایران که در گذشته شکارچی بین‌المللی بوده و به گفته خودش پس از مدتی تصمیم گرفته با زنده بودن حیوانات زندگی کند، می‌گوید: تمام زندگی ام را پای کار گذشتم تا مجوز اولین پارک حیات وحش را در ایران دریافت کنم و این پارک را راه اندازی کنم اما اینکار کار بسیار سخت و ضربه پذیری هست چون کمکی به ما نمیشود.

وی درباره امکانات موجود در این پارک اظهار می‌کند: پارک حیات وحش چشمه خسرو دارای چند سوییت برای گردشگران خارجی و داخلی است که این سوییتها در حال تکمیل است، همچنین رستوران و سه موزه بین‌المللی مارهای زنده، تاکسیدرمی و فسیلهای ماقبل تاریخ دارد و از این حیث می‌تواند در جذب گردشگران علاقمند به محیط زیست بسیار موثر باشد.

حصاری درباره محدودیتهای موجود در اینکار می‌گوید: متاسفانه مسئولان به ما کمک نکردند و حتی ایجاد محدودیت می‌کنند؛ ما برای تکمیل پروژه نمی‌توانیم در راهسازی از لودر استفاده کنیم و حتی برای عبور خودمان از مسیر با چکش قلم کار کردیم. هزینه نگهداری از حیوانات بسیار بالاست و گردشگر هم به مجموعه نمی‌آید. مسئولان فعالیتی برای جذب گردشگر در این زمینه نمی‌کنند و ما حقوق کارگرانمان را به سختی تامین می‌کنیم.

وی ادامه می‌دهد: سرمایه‌گذاری اولیه برای ایجاد این پارک حدود 350 میلیون تومان بود و تا الان 4 میلیارد تومان خرج کردیم. حدود 665 میلیون تومان وام گرفتیم و آخرین قسط ما مربوط به سال 92 بوده و الان به دلیل عقب افتادگی و بدهکاری و دیرکرد، بانک اعلام کرده 2میلیارد و 700 میلیون تومان باید بپردازیم یعنی می‌خواهند 2 میلیارد تومان سود از ما دریافت کنند. ما بیش از 4 سال برای دریافت مجوز راه‌اندازی این پارک نامه نگاری و دوندگی کردیم، اینکار مربوط به جذب گردشگر است و سودش به جیب دولت و شهرستان می‌رود و مسئولان برای جذب گردشگر هم که شده از ما حمایت کنند.