اثر تغییرات اقلیمی بر توزیع گونه‌های جانوری

اغلب مدل­های اقلیمی، پیش­بینی می‌کنند که در سطح جهانی دما تا پایان قرن 21، نسبت به دوره 1990-1850 بیش از 5/1 درجه سلسیوس افزایش خواهد یافت. البته با توجه به گزارش هیئت بین­المللی تغییر اقلیم (IPCC[1]) در سالهای اخیر، با دید بدبینانه‌تر این میزان به 2 درجه سلسیوس هم خواهد رسید. به طور کلی، تغییر اقلیم به نوسان در اقلیم­های منطقه­ای یا جهانی در طول زمان گفته می­شود که در فاصله­های زمانی بین چند دهه تا چند میلیون سال در نوسان است. این تغییرات، چند علت عمده دارد از آن جمله اینکه اقلیم به خودی خود، دارای یک روند غیرخطی نامنظم است که البته در بسیاری از موارد قابل پیش­بینی است. با این وجود برخی از این تغییرات شامل نوسانات میزان تابش خورشیدی و بهره­برداری زمین از آن که در داخل و خارج از جو زمین رخ می­دهد، قابل پیش­بینی نیست و می­تواند عامل این تغییرات اقلیم باشد.

از طرفی، طبق نتایج مطالعات اخیر، نیروی تابشی منشا ­گرفته از گازهای گلخانه­ای، عامل اصلی گرمایش جهانی است که نقش تعیین کننده­ای در تنظیم دمای زمین دارند و همچنین، با شروع انقلاب صنعتی در دهه 1850 و شتاب­گیری روزافزون مصرف سوخت­های فسیلی، تولید گازهای گلخانه­ای به شکل چشم­گیری افزایش پیدا کرده­ است. این میزان همچنان در حال افزایش است و این رویه، افزایش دمایی چشم­گیری را باعث می­شود که مقابله با آن و جلوگیری از اثرات آن بر زمین، بسیار دشوار است. از جمله این تاثیرات می­توان به تاثیر پدیده تغییر اقلیم بر پراکنش بسیاري از گونه‌هاي جانوري اشاره کرد که این موضوع امروزه به یک نگراني عمده براي مدیران حیات­وحش تبدیل‌شده است.

تغییر اقلیم تأثیر منفی بر تنوع­زیستی و زنجیره غذایی دارد. از گذشته تاکنون، تغییرات اقلیم سبب تغییرات چشم­گیری در پراکنش گونه­ها شده است. بدین ترتیب، ازآنجا که اقلیم نقش زیادی بر پراکندگی و پراکنش گونه­های مختلف گیاهی و جانوری دارد  و با در نظر گرفتن تغییرات اقلیمی آینده، به نظر می‌رسد که توزیع گونه­ها به میزان زیادی تغییر خواهد کرد.

پیش‎بینی می­شود تغییر اقلیم طی قرن آینده، تعدادی از گونه‌های جانوری و گیاهی را منقرض کند. در سال‌های اخیر شواهد متعددی از اثرات تغییر اقلیم بر گونه­های گیاهی و جانوری ارائه ‌شده است. اما دانش اندکی در ارتباط با تأثیر تغییر اقلیم آینده بر گونه­های جانوری در ایران وجود دارد. از جمله مطالعاتی که اینجانب و تیم پژوهشی‌ام بر روی گونه‌های جانوری نظیر پلنگ، خرس سیاه و گونه­های گیاهی در مقیاس ایران انجام داده­ایم و نتایج این مطالعات نشان دادند که تاثیرات تغییر اقلیم بر پراکنش گونه­های مورد مطالعه بسیار مشهود است و در آینده­ای نه چندان دور شاهد تغییر دامنه پراکنش گونه­های جانوری‌مان هستیم. ایران هم مشابه بسیاری از کشورهای خشک و نیمه خشک جهان در دهه­های اخیر با تغییر اقلیم و کمبود جدی در منابع آب روبه­رو بوده است و در حال حاضر نیز با بحران آب مواجه است. این مشکل در شرق ایران و بطور خاص در منطقه خراسان به دلیل اقلیم خشک بسیار جدی­تر است. ما کشوری هستیم که به دلیل توسعه افسار گسیخته و ناپایدار، گونه­های جانوری با ارزش کشورمان را محدود به حضور در مناطق حفاظت شده کرده­ایم و خارج از این مناطق  این گونه­ها را یا نداریم یا با تراکم بسیار بسیار پایین داریم.

در سال­های اخیر به دلیل تغییر اقلیم و اثرات آن بر مناطق حفاظت شده که عمدتا به دو صورت است: 1) کمبود منابع آبی برای حیات وحش و 2) تغییر پوشش گیاهی که این عوامل باعث شده است که در سالهای اخیر ما مشاهدات بسیاری از حضور گونه‌های جانوری‌مان را در خارج از مناطق حفاظت شده خراسان داشته باشیم که می­بایست خاطرنشان کنم که خارج از مناطق حفاظت شده ما امنیت کافی برای حفاظت از این گونه­ها را نداریم و این به معنی به خطر افتادن این گونه­ها و انقراض­شان در آینده­ای نه چندان دور است. این  تغییر در دامنه پراکنش گونه­های جانوری در خراسان یکی از دغدغه­ها و نگرانی­های بزرگ است که می­تواند در سالهای آتی به یک بحران برای مدیران حیات­وحش مبدل شود و مدیران می­بایست چاره‌اندیشی‌های لازم در این زمینه را انجام دهند از جمله تامین منابع آبی لازم درون مناطق حفاظت شده برای حیات وحش که می­تواند از طریق ایجاد آبشخورهای مناسب برای حیات­وحش باشد که بتوانند از حداقل آب موجود در منطقه بهره­وری کنند و همچنین احیاء آبشخورهای موجود. همچنین مدیران باید به انتخاب مناطق حفاظت شده جدید با رویکرد تامین نیازهای آینده جانوران نیز بیاندیشند.

*عضو هیات علمی و مدیر گروه محیط زیست دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد