تحفه‌های بی‌نشان

طبق آماری که کارشناسان کمیسیون گردشگری اتاق بازررگانی مشهد استخراج کرده‌اند؛ هر زائر و گردشگر در مشهد به طور میانگین روزانه 128 هزار تومان هزینه می‌کند و با توجه به میانگین سه روزه اقامت در مشهد، گردش مالی سالانه ناشی از حضور مسافران در این شهر 13 هزار میلیارد تومان تخمین زده می‌شود که اگر 25 تا 30 درصد از این مبلغ را گردشگران به خرید سوغات اختصاص دهند، سالانه حدود 3 هزار میلیارد تومان گردش مالی در اقتصاد سوغات مشهد رقم می‌خورد که اگر این رقم به سمت محصولات بومی برود، اشتغالزایی خوبی به دنبال خواهد داشت و از طرفی از خروج ارز از کشور جلوگیری می‌شود.

اما به گفته هادی رفیعی، قائم مقام پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی خراسان رضوی سهم اجناس داخلی از گردش مالی سوغات زیارت شهر مشهد تنها 45 تا 50 درصد است و تولیدکنندگان و عرضه کنندگان کالاهای خارجی توانسته‌اند در بازار سوغات این شهر گوی سبقت را از فعالان داخلی بربایند و دلیل آن هم شناخت ذائقه مصرف کننده است؛ عمده زائران مشهد از تمکن مالی بالایی برخوردار نیستند و سوغات زیارتی و به ویژه صنایع دستی باید خود را با توان مالی این قشر تطبیق دهد.

سهم خارجی‌ها از سبد سوغات مشهد نشان می‌دهد که ظاهرا عملکرد آنها از ایرانیها در شناخت ذائقه از نظر قیمت و نوع کالا از تولیدکنندگان و فروشندگان داخلی بهتر بوده است. البته ناگفته نماند که در سهم کشور از بازار سوغات مشهد، دیگر استانها هم اقدامات قابل توجهی انجام می‌دهند؛ تا جایی که طبق اعلام استاندار خراسان جنوبی، در برنامه نوروزگاه 97 مشهد، این استان سهمی 800 میلیونی از سبد کالای سوغات داشته است. توامان متولیان امر در این استان برنامه‌ریزی کرده‌اند تا در سال 98، سه میلیارد تومان درآمد از محل فروش صنایع دستی این خطه در شهرهای شیراز، اصفهان و مشهد داشته باشند.

استاندار خراسان رضوی هم  اعلام کرده که سه هزار میلیارد تومان بازار سوغات استان، عموما در اختیار کالاهای خارجی است. براین اساس و نظر به برنامه‌ریزی و روح حاکم بر قانون بودجه 97، همه نمایندگی‌های عرضه کننده برندهای خارجی فعال در خراسان رضوی باید 20درصد از میزان فروش خود را از واحدهای تولیدی داخل استان تامین کنند. بنابر سخنان استاندار، تحقق این موضوع، ظرفیت مطلوبی در بخش تولید به ویژه تولیدات کارگاههای کوچک، تولیدات خانگی و تولیدات روستایی را رقم خواهد زد.

موفقیتی در برندسازی سوغات مشهد ندیدیم

رئیس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی خراسان رضوی عامل اصلی ورود کالاهای خارجی به ویژه چینی را در سوغات مشهد، ارزان تمام شدن قیمت کالا در چین دانسته و می‌گوید: مافیای خاصی که در این کشور فعالیت می‌کند، قیمت کالا را پایین‌تر آورده تا در کشور ما اعلام وجود کند و شاهد این بودیم که زائران و مسافرانی که از اقشار کم‌ درآمد جامعه هستند، مرغوب بودن و ایرانی بودن کالای سوغات برایشان چندان مهم نیست و کالاهای چینی را خریداری می‌کنند. از طرفی این شائبه که جنس خارجی از ایرانی بهتر است، در ذهن برخی از افراد هنوز وجود دارد در حالیکه سوغات شهر مشهد باید از خود همین شهر باشد.

محمد قانعی با بیان اینکه متاسفانه در برندسازی سوغات مشهد به ویژه صنایع دستی کار زیادی صورت نگرفته، می‌افزاید: در صنایع دستی مشهد، محصولی که با عنوان مارک معروف و شناخته شده و برند جذابی که کار تبلیغی روی آن صورت گرفته باشد، چندان وجود ندارد. امروزه سنگهای قیمتی مثل فیروزه نیشابور در برابر فیروزه‌های چینی که وارد بازار شده و رنگ بهتری دارد اما اصالت ندارد، حرف زیادی برای گفتن دارد اما برندسازی روی این سنگها صورت نگرفته است. همچنین بر روی ظروف سنگی که در محدوده پارک کوهسنگی مشهد به فروش می‌رود نیز برندسازی صورت نگرفته است بنابراین در این زمینه آنطور که باید موفق نبوده‌ایم.

وی با اشاره به توجه کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی به موضوع سوغات به عنوان یکی از فاکتورهای موثر در گردشگری، اظهار می‌کند: ما ایرانیان سفر را با خرید از بازارهای آن شهر و منطقه جذاب و دلچسب می‌دانیم، بنابراین پیشنهاد ما تلاش برای برندسازی صنایع دستی و بومی منطقه است و در این زمینه از سال گذشته مطالعاتی داشته‌ایم و به شناسایی بخشهایی از سوغات مشهد پرداخته‌ایم.

چقدر از نام شهر جهانی گوهرسنگها بهره بردیم؟

مشهد به عنوان شهر جهانی گوهر سنگها شناخته شده و سنگهای قیمتی این شهر در کنار دیگهای سنگی مهمترین سوغات بخش صنایع دستی را شامل میشود. اما اینکه این شهر چقدر از ویژگی گوهرسنگها در فرو سوغات خود بهره برده، جای سوال دارد. فیروزه، عقیق و شرف شمس مهمترین سنگهای قیمتی مشهد هستند که بسته به توان مالی مسافران، در سبد سوغات آنها قرار میگیرند. اما در سالهای اخیر اجناس چینی و خارجی مثل بسیاری دیگر از کالاها، بازار صنایع دستی مشهد را هم تحت تاثیر قرار داده است.

معاون صنایع دستی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی در این باره می‌گوید: تقاضای بازار و جهانی بودن کارهای چینی باعث می‌شود جنس چینی در بازار ورود کند، ما نمی‌توانیم خودمان را در هیچ رشته‌ای محصور کنیم زیرا تبادل محصول در دنیا وجود دارد و باید طوری کیفیت صنعت خود را بالا ببریم و تولیدات را تقویت کنیم که ورود کالاهای خارجی به بازار کاهش یابد.

محمدحسین مطیع با بیان اینکه صنایع دستی باید در رشته‌های موجود تقویت شود، می‌افزاید: میراث فرهنگی متولی ایجاد کارگاه صنایع دستی نیست و به تنهایی نمی‌تواند در این حوزه کاری کند اما وجود بسته‌های تشویقی برای ایجاد کارگاه می‌تواند بسیار مفید باشد؛ کاهش عوارض از سوی شهرداری و مالیات از سوی سازمان مالیاتی و کمکهایی دیگر، مردم را برای فعالیت در حوزه صنایع دستی راغب می‌کند و همه ارگانها باید بسته‌های تشویقی در این حوزه در نظر بگیرند تا افراد تشویق به کار شوند.

وی تاکید میکند: ورود کالاهای چینی مثل فیروزه چین به ایران در اختیار ما نیست، از طرفی جهانی شدن موضوعی است که نمیتوان از آن فاصله گرفت. کاری که می‌توان انجام داد بالا بردن کیفیت و شناساندن اصالت فیروزه نیشابور به مسافران و گردشگران و حمایت از کارگاههای فیروزه تراشی است تا از پررنگ شدن کالاهای چینی جلوگیری شود.

کمرنگ شدن آجیل مشکل‌گشا در سبد سوغات

زعفران، زرشک، خشکبار، فیروزه، مهر و تسبیح، جانماز، عطریات و نقل و نبات مهمترین سوغاتی‌های شهر مشهد است؛ آجیل مشکل‌گشا یکی از قدیمی‌ترین سوغات این شهر است که شهروندان مشهدی هم در گذشته در ایام خاصی برای نذورات خود از آن استفاده می‌کردند اما امروز به دلایل مختلف این نوع سوغات کمرنگ شده است؛ کمتر شهروند مشهدی پیدا می‌شود که در زمینه آجیل و خشکبار نام برادران حسینی را نشنیده باشد؛ این فروشگاه امروز برندی در عرضه آجیل و خشکبار در مشهد و از قدیمی‌های این حوزه است. مدیر فروشگاههای آجیل و خشکبار برادران حسینی می‌گوید: امروز آجیل در سبد سوغات نیست و دلیل آن کاهش توان مالی مردم و کمرنگ شدن حضور گردشگران عرب در مشهد است. بیشترین خشکباری که در سوغات مشهد قرار دارد نیز نخود و کشمش است؛ نخودچی در گذشته از مشهد و کشمش متعلق به کاشمر بود اما امروز نخودچی بازار مشهد از تبریز است چون پخت نخود دردسر زیادی دارد و فقط روستای ممقان در تبریز این کار را انجام می‌دهد.

به اعتقاد حسینی اگر گردشگر خارجی به ویژه عربها وارد کشور شوند آجیل خریداری می‌شود اما در این سالها که عربها زیاد به مشهد نمی‌آیند، آجیل کمتری خریداری می‌شود. مسافر بومی و ایرانی هم فقط نخود و کشمش می‌خرد. با اینحال کسی که وضع مالی خوبی داشته باشد میوه خشک و آجیل و... هم تهیه می‌کند.

گزارش میدانی از بازار رضا

اما برای بررسی وضعیت بازار سوغات مشهد، میزان ورود کالاهای چینی و استقبال مردم از کالاهای ایرانی به بازار رضا به عنوان بزرگترین و قدیمی‌ترین بازار مشهد می‌رویم؛ جایی که سالیان دراز است هدف بسیاری از زائران و مسافران برای خرید سوغات است. بازار رضا که حدود سه کیلومتر طول دارد، دارای ۲۰۹۶ باب مغازه و حجره در مساحت‌های مختلف است و موضوع جالب توجه، وضعیت نسبتا خلوت این بازار نسبت به چند سال پیش است؛ در روزهای تعطیل و شلوغی مشهد، خلوت بودن این بازار قدیمی و شاخص تا حدی توی ذوق می‌زند اما شاید یکی از مهمترین دلایل این وضعیت افزایش چشمگیر واحدهای تجاری اطراف حرم رضوی و در سایر نقاط شهر مشهد باشد.

آقای جنگی یکی از فروشندگان قدیمی بازار رضاست که در مغازه‌اش مهر، تسبیح و جانماز می‌فروشد؛ او درباره چینی بودن برخی از اجناس سوغات مشهد و ورود کالاهای چینی به حوزه کاری خودش می‌گوید: امکان اینکه مهرهای نماز چینی باشد، وجود ندارد اما تسبیح چینی داریم و اکثر تسبیح‌های سنگی در بازار چینی و تسبیح شاه‌‎مقصود از افغانستان است.

وی ادامه می‌دهد: سجاده‌ها و جانمازهایی که می‌فروشیم ایرانی و از مشهد و یزد است اما ممکن است نخ مورد نیاز برای تولید این جانمازها از چین وارد شود.

آقای مهدوی هم از فروشندگان زعفران، زرشک، ادویه جات و خشکبار است، او می‌گوید: تقریبا همه اجناس ما از زرشک و زعفران و نبات تا آلو و توت خشک و ادویه‌جات به عنوان تبرک از طرف مسافران خریداری می‌شود. البته ادویه‌جات ما خارجی است اما همه را به نام سوغات می‌فروشیم.

از او درباره تاثیر نرخ دلار در قیمت اجناس سوغات می‌پرسیم، می‌گوید: تقریبا همه اجناس با افزایش نرخ دلار در بازار آزاد افزایش قیمت داشته‌ است؛ از ادویه‌ای مثل زردچوبه گرفته تا زرشک، پسته و آجیلی که در داخل کشو تولید می‌شود.

این فروشنده که 27 سال است در بازار رضا فعالیت می‌کند، می‌گوید: مردم دیگر آجیل مشکل‌گشا را کمتر از گذشته خریداری می‌کنند. در واقع ایرانی‌ها مردمی هستند که خوب خرج می‌کنند و خوب می‌خورند اما در این سالها به دلیل فشارهای اقتصادی توان مالی بسیاری از مردم کم شده، کسی که بتواند، برای سوغات زعفران و زرشک خریداری می‌کند و کسی که نتواند، نبات و نخودچی می‌برد. برای خرید زعفران هم برندهای جاافتاده قیمت گران‌تری دارد.

کاهش توان خرید سنگهای زینتی و نقره

آقای رضایی از کاسبان بازار رضا در فروش نقره و سنگهای زینتی است؛ از او درباره ورود چین به حوزه فیروزه می‌پرسیم، می‌گوید: فیروزه چین قیمت بسیار پایینی دارد چون سنگ اصل فیروزه نیست و جنسی است که رنگ می‌شود. ما از این جنس نمی‌فروشیم و تا به حال به مغازه نیاورده‌ایم.

او تنها آسیب وارده بر فیروزه نیشابور را رنگ کردن برخی از فیروزه‌ها دانسته و می‌افزاید: برخی‌ها فیروزه نیشابور را رنگ می‌کنند و به قیمت گرانتری می‌فروشند. فیروزه هر چه آبی‌تر، گوشتی‌تر و صاف‌تر باشد قیمت بالاتری دارد اما تقلب در اینکار به تجارت این سنگ آسیب می‌زند.

رضایی با بیان اینکه فیروزه کرمان، دامغان، قوچان، مصری و امریکایی هم وجود دارد، می‌گوید: اما هیچ کدام کیفیت فیروزه نیشابور را ندارند. گردشگران غیر از فیروزه، زمرد، یاقوت و عقیق یمنی می‌خرند که برخی از این سنگها غیر از یمن از برزیل، هند و چین وارد می‌شود.

او می‌گوید: توان خرید مردم کاهش یافته و خرید سنگهای زینتی و نقره در سبد سوغات هم کمتر شده است؛ هر مثقال نقره خام تا سال گذشته 8500 تومان به فروش می‌رفت و امسال قیمت آن به 16هزار تومان رسیده است. امروز دیگر نقره خارجی در کارگاههای مشهد استفاده نمی‌شود و خوشبختانه از قاچاق این فلز جلوگیری می‌شود.

کم‌توجهی به سوغات و تحقق نیافتن اهداف چشم‌اندازها

از سال 91 تاکنون اقداماتی برای دستیابی به اهداف چشم‌اندازها درباره سوغات مشهد انجام شده؛ مطالعه موضوع سوغات زیارت در چهارچوب طرح توسعه کمی و کیفی زیارت امام رضا(ع)، ایجاد دبیرخانه سوغات زیارت، راه‌اندازی کارگروه ویژه سوغات زیارت و... شماری از این اقدامات است که انجام گرفته یا همچنان در حال پیگیری است. در خلال بررسی هر کدام از این برنامه‌ها، پیشنهادات، اهداف و چشم‌اندازهایی ارائه شدند که بخشی از آنها بر نکاتی مهم تاکید داشتند. برای نمونه در تدوین نقشه راه توسعه کمی و کیفی سوغات فرهنگی زائر؛ دو موضوع «ایجاد نظام صنفی فعالان سوغات» و «ارائه فرصتهای مطالعاتی خارجی به هنرمندان برتر» مورد تاکید قرار گرفته بود اما با وجود اهمیت این موضوعات، اقدامی برای آنها انجام نشده است.

دبیرخانه سوغات زائر نیز از میان اهداف و وظایف خود بر موضوعات مهمی مثل «دانش بنیان کردن تولید، بازاررسانی و عرضه صنایع دستی و سوغات زیارتی»، «ایجاد بانک اطلاعاتی منسجم از تولیدکنندگان و عرضه کنندگان صنایع دستی»، «تحقیق و پژوهش در زمینه بازار و بازاریابی سوغات» و... تاکید کرده است ولی همین مقولات نیز راه به جایی نبرده‌اند. همچنین در کارگروه ویژه سوغات زیارت که امسال ایجاد شد اهداف مشابه و بعضا جدیدی مورد توجه قرار گرفت که از جمله آنها می‌توان به «ضرورت ایجاد و تقویت زنجیره کامل صنایع دستی و سوغات در روستاها و مراکز فعالیت هنرمندان» اشاره کرد. اهدافی که در صورت تحقق آن می‌توان به بهتر شدن آینده سوغات شهر مشهد امید داشت و لازم است مسئولان و دست اندرکاران ذیربط دور رسیدگی به این مسائل را تندتر کنند تا بازار سوغات از شر کالاهای خارجی رهایی یابد و اصالت کالاهای سوغات مشهد حفظ شود.