طلسم توس

توس که تا بهمن ماه سال ۱۳۹۱ یکی از روستاهای اطراف مشهد محسوب می‌شد، به تایید شورای عالی معماری و شهرسازی کشور در اواخر همین سال به شهرداری مشهد واگذار شد. اما بازهم تغییرات آنچنانی به خود ندید. تا اینکه در سال 96 با روی کار آمدن شورای پنجم شهر مشهد، کمیسیون ویژه‌ای برای توس تعریف شد، که تا این لحظه طی تفاهماتی که بین شهرداری مشهد و میراث فرهنگی منعقد شده است، وعده‌هایی برای بهسازی توس به گوش می‌رسد.

علیرغم این وعده‌ها برخی از کارشناسان همچنان به احیای توس امیدی ندارند و عموما معتقدند اندیشه و درک درستی در خصوص رویکرد با این منطقة ارزشمند تاریخی و گردشگری وجود ندارد، لذا هیچگاه تصمیمات درست مدیریتی دربارة توس اتخاذ نمی‌شود. در این گزارش علاوه بر گفت‌وگو با متولیان شهرداری و میراث فرهنگی که همچنان که مشکلات موجود در منطقة توس را تایید می‌کنند، وعدة احیای این منطقه را نیز می‌دهند، به پای صحبتهای محمدجعفریاحقی، مدیر قطب علمی فردوسی‌شناسی و محمدرحیم رهنما رئیس سابق ادره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی نشستیم که معتقدند با ادامة روند گذشته امیدی به احیای توس نیست. سخنان کارشناسان و وعده‌های مسئولان مارا در مرز یاس و امید متوقف کرد تا بار دیگر «زمان» به وقت خود پرده از واقعیت بردارد.

سخنان امیدبخش رئیس کمیسیون ویژه توسعه و عمران توس

رئیس کمیسیون ویژه توسعه و عمران توس که ماه گذشته در یک نشست خبری با اشاره به تفاهمی فی‌مابین شهرداری و میراث فرهنگی، سخنان نویدبخشی از توسعه و احیای توس داده بود در گفت‌وگو با دنیای اقتصاد می‌گوید: چیزی که بین ما و میراث فرهنگی نوشته شده یک صورتجلسه است، که طی آن میراث فرهنگی و شهرداری به‌توافق رسیدند شهرداری جلوخان آرامگاه فردوسی را با هزینه و اعتبار خودش بهسازی کند و تا مدتی نگهداری آن به‌عهده شهرداری باشد.

مسعود ریاضی بودجه مورد نیاز این طرح را مبلغی حدود  5 تا 6 میلیارد تومان دانسته و می‌گوید: میراث بودجه جداگانه‌ای نیز از دولت می‌گیرد که عنوان شده آن بودجه 16 میلیارد تومان است و گفته‌اند که می‌خواهند بخش عمده‌ای از این بودجه را صرف بازسازی توس بکنند، در مورد بودجه شهرداری نیز مجموع ردیفهایی که در سال جاری برای توس اختصاص داده شده حدود 15 میلیارد تومان است.

عضو شورای شهر مشد ادامه می‌د‌هد: زمان مدیریت آقای رهنما در ادارة‌کل میراث فرهنگی تفاهمنامه‌ای بین دو ارگان شهرداری و میراث فرهنگی بسته شد که به موانعی خورد، سپس آقای مکرمی‌فر مدیر فعلی میراث فرهنگی استان این موضوع را پیگیری کردند و اکنون استارت کار زده شده است و فکر می‌کنیم بازسازی جلوخان آرامگاه فردوسی تا آخر امسال به پایان برسد. هرچند موانعی وجود دارد و سرعت کار در توس کند است اما باید اتفاق بیافتد.

ریاضی با بیان اینکه ما تلاش می‌کنیم گره‌ها باز شود و شرایط برای سرمایه‌گذاری محقق شود می‌گوید: فکر می‌کنم تا انتهای دورة 4سالة شورای پانزدهم بتوانیم ادعا کنیم زیرساختهای توس احیا شده و فضا برای سرمایه‌گذاری در آن منطقه فراهم است.

مسعودریاضی در پاسخ به این سوال که آیا شهرداری و شورای شهر مشهد برنامه‌ای برای عرضة اوراق مشارکت منطقة توس دارد یا خیر؟ می‌گوید: سرمایه‌گذاری در توس منوط به مهیا شدن زیرساختهاست؛ ما حتی اگر ملیاردها تومان پول داشته باشیم نمی‌دانیم باید این پول را در کجا هزینه کنیم؟ ابتدا باید طرح‌های آن منطقه استخراج و سپس برایش برنامه‌ریزی شود، بعد می‌توان برای جذب سرمایه‌گذار فراخوان کرد، که به‌گفتة شما یکی از راههای آن بحث اوراق مشارکت است.

نا امیدی محمدجعفر یاحقی از توسعة توس

محمدجعفر یاحقی به تفصیل از دلایل عدم توسعه توس از گذشته تا به امروز سخن می‌گوید، وی دلیل اصلی این ناکامی را «تفکر اشتباه» دانسته و با اشاره به واقع شدن آرامگاه فردوسی در خارج شهر توضیح می‌دهد: معمولا در تفکر مدنی ما شهرها همیشه اولویت دارند و بیشترین بودجه‌ها به شهرها اختصاص پیدا می‌کند و روستاها در اولویتهای بعدی قرار دارند. درحالیکه در کشورهای متمدن و پیشرفته کاملا برعکس این قضیه اتفاق می‌افتند و مردم روستا از امکانات خوبی بهره‌مند هستند.

استاد زبان و ادبیان فارسی دانشگاه فردوسی مشهد در تشریح دلیل دیگر توسعه نیافتن توس تصریح می‌کند: هرگز به این مسئله توجه نشده که ما با چه پدیده‌ای مواجه هستیم. ما ایرانی‌ها همیشه در نگاه به گذشته و آدمها و چهره‌ها قهرمان پرستیم. در اینجا هم به‌خاطر بارگاه امام رضا(ع) باقی چیزها نادیده گرفته شده است، نه تنها فردوسی بلکه باقی ارزشهای فرهنگی مشهد نیز تحت الشعاع قرار گرفته‌اند. حتی در مورد مسجد گوهرشاد هم اینگونه است. چون ذهن‌ها تنها متوجه قله است و قله امام رضا(ع) است. بنابراین از باقی حواشی غفلت می‌شود.

در حالیکه گردشگری شهر می‌تواند مانند یک پیکره باشد و توجه‌ها به همة جنبه‌ها معطوف شود، که این هم به نفع اقتصاد و هم به نفع مدنیت منطقه خواهد بود. ما تصور می‌کنیم که اگر به نفر دوم و سوم بپردازیم از ارزش و اهمیت نفر اول کاسته می‌شود در حالیکه هرگز چنین نیست. در این کلاس تشویق شاگرد دوم و سوم به هیچ وجه لطمه‌ای به شاگرد اول نمی‌زند.

یاحقی درک مسئولان از مسائل را دلیل دیگر این عدم توسعه می‌داند و می‌گوید: اکثر تصمیم‌گیران شناخت لازم از قلمرو کارشان را ندارند، در نتیجه نمی‌توانند تصمیمات اساسی و بنیادی بگیرند. و همین افرادی که شناخت کافی از مقوله کار خود ندارند نیز تا می‌خواهند با محیط و شرایط کار خود آشنا شوند عوض می‌شوند و مشاورانشان نیز معمولا همة جوانب کار را نمی‌بینند و از طیفهای مختلف فکری انتخاب نمی‌شوند. بنابراین مدیران در یک کانال خاصی هدایت می‌شوند و به سرانجام می‌رسند، سپس مدیر بعدی روی کار می‌آید.

وی با بیان اینکه همه در شعار و حرف می‌خواهند کارهای مثبتی انجام دهند اما در عمل نمی‌توانند، چون شناخت، درک و هماهنگی لازم را ندارند، تاکید می‌‌کند: با این توضیحاتی که به نظر من باعث پسرفت در منطقه توس شده است، خیلی نمی‌توانیم متوقع و امیدوار باشیم؛ چراکه سالهاست این نویدها را دیدیم و شنیدیم اما در عمل اتفاق خاصی نیفتاده است.

عضو پیوسته شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی ادعای تحت الشعاع قرار گرفتن آرامگاه فردوسی بخاطر گسترش مقبره الشعرا را که در نشست خبری رئیس کمیسیون ویژه توسعه و عمران توس به نقل از مسئولان میراث فرهنگی مطرح شده است را ناشی از عدم آگاهی می‌داند و می‌گوید: همان کسانی که فکر می‌کنند بزرگ کردن فردوسی به امام‌رضا(ع) لطمه‌ای می‌زند همانها هم فکر می‌کنند بزرگ کردن شعرا و مشاهیر دیگر لطمه به فردوسی می‌زند.

یاحقی خاطرنشان می‌کند: تا نگاه ما عوض نشود و تا برداشتمان از قضیه تغییر نکند هیچکس نمی‌تواند قدمی بردارد، چون همة قدمها در مسیر یک نگاه نادرست است. این تلقی هروقت شکست آنوقت هرکسی باشد می‌تواند کار کند. من بیشتر نظری به این قضیه نگاه می‌کنم تا عملی. ابتدا باید پندار نیک شود تا کردار نیک تحقق یابد.

احیای توس تنها با ورود بخش خصوصی ممکن است

مدیر سابق ادراه کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی نیز که به تازگی برکنار شده است، خیلی به توسعة توس امیداور نیست و تا حدی با دکتر یاحقی هم‌عقیده است.

محمدرحیم رهنما در گفت‌وگو با دنیای اقتصاد تایید می‌کند که اقدامات مدیریتی‌اش در برکناری‌اش تاثیر داشته و توضیح می‌دهد: دیدگاه سنتی میراث فرهنگی مخالف اقدامات من بود، لذا عکس العمل نشان داد.

عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد تصریح می‌کند: نگاه من این بود که باید با ارگانی مثل شهرداری برای حفظ ابنیه تاریخی همکاری کرد. مشکل این است که در میراث فرهنگی نگاه راهبردی و توسعه‌ای به حل مسائل وجود ندارند و میراث فرهنگی را به‌عنوان ابزار توسعه تلقی نمی‌کنند. این نگاه غلط باعث عدم توسعه توس شده است. تجدید نظر در این قوانین خشک ضروری است. باید قوانین و مقرارات را تغییر دهیم تا سرمایه‌ها را جذب کنیم. ما با یک بن‌بست توسعه مواجهیم. صرف‌نظر کردنها و تجدید نظر کردنها باید تسریع شود وگرنه این رکود و فرسودگی همچنان خواهد بود.

وی با اشاره به تفاهمنامة صورت گرفته بین شهرداری و میراث فرهنگی که در زمان مدیریتش مطرح و پیگیری شد، ضمن اشاره به لزوم بودجة 40 میلیاردی برای تحقق این امر می‌گوید: اگر 4 هکتار پیشخوان آرامگاه فردوسی به شهرداری واگذار شده باشد تا عملیات بازسازی آن منطقه را انجام دهد شاید اتفاقاتی بیافتد وگرنه با پولی که میراث فرهنگی دارد تغییر خاصی در منطقه رخ نمی‌دهد.

رهنما با تاکید بر لزوم ورود بخش خصوصی به این موضوع می‌گوید: میراث فرهنگی تهران شدیدا با این تفاهمنامه مخالف بود. یکسری کارمند در میراث فرهنگی هستند که می‌گویند اگر بهسازی توس به بخش خصوصی واگذار شود درآمد حاصل از آن به کارمندان نمی‌رسد... آنها حاضر بودند برای درآمد 500، 600 میلیونی خودشان سرمایه‌گذاری‌های میلیاردی در آن منطقه صورت نگیرد.

این استاد دانشگاه تصریح می‌کند: ضعف در شبکة کارمندی سنتی میراث فرهنگی است. ما سرمایه‌گذاران بسیاری را برای احیا بناهای تاریخی و نگهداری آنها شناسایی کردیم، پس میراث فرهنگی باید زمینه را برای تعامل مساعد کند، در غیر این صورت شرایط از این بدتر می‌شود و با این وضعیت موجود چشم من آب نمی‌خورد اتفاقی بیفتد.

رهنما خاطرنشان می‌کند: وقتی رهبری از 22 سال پیش گفته‌اند که باید توس و فردوسی آباد شود، دلیلی ندارد که سرمایه‌گذاری صورت نگیرد. باید تغییرات صورت گیرد و رویکردها عوض شود، به اعتقاد من باید تمام دستگاههای دست اندکار احیای توس را به یک مجموعه و کنسرسیومی وابسته به بخش خصوصی و دانشگاه واگذار کنند.

مشکل توس فقدان «مدیریت واحد» است

مدیر پایگاه میراث‌فرهنگی توس نیز عدم توسعه توس را ناشی از نبود یک مدیریت واحد می‌داند و با اشاره به تفامنامة میراث‌فرهنگی و شهرداری، می‌گوید:  اگر همه چیز خوب پیش برود امسال اتفاقات خوبی خواهد افتاد.

احسان زهره وندی تصریح می‌کند: هیچگاه مدیریت واحدی توس را اداره نکرده است. هیچ‌گاه یک طرح جامع و کلی که مورد تایید همه باشد وجود نداشته و محل متمرکزی برای تصمیم واحد همة متولیان امر ایجا نشده است. اما از سال 92 با ارتباط گرفتن با شهرداری وضعیت ساخت و ساز در منطقة توس تا حدی سامان گرفت. خوشبختانه اکنون طرح جامع و راهبردی برای توس در حال تدوین است که متولی آن اداره راه و شهرسازی است، تا بتوانیم با قاعده، سرمایه‌گذار را جذب کنیم. این طرح راهبردی تا چند ماه دیگر آماده است و تا سال دیگر به تثبیت می‌رسد.

وی ادامه می‌دهد: متاسفانه ما هنوز به این باور نرسیده‌ایم که آنچه از گذشته مانده تنها میراث نیست، بلکه ثروتی است که باید از آن درآمدزایی کنیم و آن را صحیح و سالم به نسل آینده منتقل کنیم. وقتی به این درک برسیم به آن منطقه آسیب نمی‌زنیم. درآمدزایی پایدار از فرهنگ بدون آسیب رساندن به محیط زیست باید در راس کار ما باشد. توجه به این موضوع حتی از درآمد نفتی هم مهمتر است، چون نسل‌به‌نسل منتقل می‌شود.

وی با بیان اینکه گردشگری توس حداقل تا 5 الی 6 برابر وضعیت موجود، ظرفیت رشد دارد می‌گوید: ما اگر نتوانیم از 20 میلیون گردشکری که  به مشهد می‌آیند 5 میلیون را به توس جذب کنیم یک جای کارمان ایراد داشته است.

توس به‌طور متوسط روزی هزار بازدید کننده دارد. ما تا 10 برابر این رقم ظرفیت پذیرش گردشگر داریم، منتها همه باید به این درک مشترک رسیده باشیم که از این ثروت فرهنگی که در اختیارمان قرار گرفته، به نحو احسن استفاده کنیم و آن را فدای طرح‌های کوتاه مدت خود نکنیم.