بلای جان آب

هنوز هم محصولات پر آب‌بری مثل خربزه، هندوانه، چغندر و حتی برنج در بخشهای قابل توجهی از استان کشت می‌شود و ذخایر آب زیرزمینی به طور مجاز و غیرمجاز روز به روز برای تولید این محصولات خالی تر از قبل می‌شود، حتی اگر بحث صادرات هندوانه باشد یا بحث تولید چغندر برای کارخانجات قند استان و تولید و صادرات شکر، به نظر برخی از کارشناسان باز هم توجیهی برای کشت این محصولات وجود ندارد. البته پر واضح است که در این میان کشاورز تقصیر چندانی ندارد و هر چه هست در اجرای ناصحیح الگوی کشت در بیش از یک دهه اخیر است.

در دنیای امروز که سخن از جنگ آب در آینده‌ای نزدیک شنیده می‌شود و سالهاست که سخن از بحران کم‌آبی در کشور و به ویژه استان خراسان به عنوان یکی از استانهایی که به شکلی جدی با این بحران مواجه است، به گوش می‌رسد، باید پرسید تولید و صادرات محصولی همچون هندوانه که برای تولید هر یک کیلوگرم این محصول 286 لیتر آب مصرف می‌شود، چطور صرفه اقتصادی پیدا می‌کند؟ اینکه ایران در سال گذشته ۵۰۳ هزار و ۷۹۸ تن هندوانه به ارزش ۹۷ میلیون و ۷۹۸ هزار دلار به ۲۹ کشور مختلف صادر شده است، جای افتخار دارد؟ یا باید به حال این وضعیت گریست؟ آیا این میلیونها دلار می‌تواند 144 میلیون و 86 هزار و 228 لیتر آبی که برای این مقدار تولید هندوانه صرف شده را به چرخه بازگرداند تا در سالهای آینده بخش کشاورزی را سیراب کند؟ یا اینکه باید چندین برابر این دلارها را خرج انتقال آب از دریای عمان کرد؟

در حال حاضر برای تولید یک کیلوگرم گندم به‌طور متوسط یک‌هزار و ۳۰۰ لیتر، یک کیلوگرم خیار 200 لیتر و یک کیلوگرم برنج 4هزار لیتر آب مصرف می‌شود. قاعدتا با حجم آب مصرفی برای تولید برنج، همانطور که دولت مصوب کرده کشت برنج جز در استانهای گیلان و مازندران نباید صورت بگیرد اما امروز در شهرهای درگز و کلات در استان ما هم این محصول کشت می‌شود.

برای تولید چغندر قند هم که یکی از محصولات مهم تولیدی در استان خراسان رضوی است، دست کم دو متر مکعب آب صرف می‌شود. حال آنکه در صورت واردات شکر از کشوری دیگر، به جای کشت چغندر در استان خراسان رضوی، حدود 665 الی 750 میلیون متر مکعب در مصرف آب صرفه‌جویی می‌شود.

مقصر کیست؟

در نیمه اول دهه هشتاد که اولین بار اجرای طرح اصلاح الگوی کشت در استان مطرح شد، اگر با توجه به پیش‌بینی کم‌آبی از همان سالها کار اجرای طرح به صورت اورژانسی شروع می‌شد و تا این حد تعلل نمی‌شد، شاید امروز برخی از مسئولان کاسه چه کنم به دست نمی‌گرفتند. اما می‌بینیم بعد از گذشت بیش از یک دهه از آغاز اجرای طرح در خراسان رضوی اتفاق خاصی در بهبود وضعیت آبی استان و در ظاهر در وضعیت معیشتی کشاورزان رخ نداده است. زیرا اصلاح الگوی کشت به معنای سیاستگذاری و برنامه‌ریزی کشاورزی بر اساس وضعیت اقلیمی و منابع آبی هر منطقه است که با هدف حفظ منابع آبی و کشت محصولات پردرآمد با صرف هزینه کمتر انجام می‌شود.

نکته مهم در زمینه اصلاح الگوی کشت، مدیریت تولیدات متناسب با منطقه، میزان آب مصرفی و نیز تولید گیاهان و محصولاتی است که به آب کمتری نیاز دارند و آنچه امروز در وضعیت کشاورزی استان و محصولات تولیدی مشاهده می‌کنیم، با تعریف اصلاح الگوی کشت مغایرت دارد.

در حال حاضر 60 درصد کسری و اضافه برداشت از مخازن آب زیرزمینی در خراسان رضوی مربوط به بخش کشاورزی است و به گفته کارشناسان امر، در صورت تداوم روند موجود طی چند سال آینده به دلیل کاهش فعالیت کشاورزی ناشی از نبود آب اکثر روستاها خالی می‌شوند. 

مشاورانی که نشانی غلط می‌دهند

البته از حق نگذریم، سازمان جهاد کشاورزی استان در سالهای اخیر سعی بر آن داشته تا به اجرای برنامه‌های متعدد از جمله سامانه‌های آبیاری نوین و اصلاح الگوی کشت به منظور حفظ منابع آبی بپردازد. اما به عقیده سوهانی، استاد کشاورزی دانشگاه آزاد مشهد "یکی از مشکلات اساسی در عدم موفقیت در اجرای اصلاح الگوی کشت در دهه اخیر وجود مشاورانی است که نشانی غلط می‌دهند. این مشاوران به جز خیانت به منابع آبی کاری نمی‌کنند. در دهه گذشته، با بررسی علمی، اعلام شد که اقلیم خراسان همانند اقلیم اتریش است و آن زمان که در اتریش راندمان تولید چغندرقند مثبت بود، برای کاشت چغندر قند در این خطه از کشورمان تصمیم‌گیری مناسب انجام شد. این اتفاق یعنی نگاه درست و مشاوره علمی برای بخش کشاورزی، اما متأسفانه گاها مشاوران این نگاه دقیق و علمی را ندارند و لازم است تغییر الگوی کشت، یکپارچه‌سازی زمینهای کشاورزی و تسطیح اراضی با هدف کاهش پرت آب در استان با جدیت پیگیری شود."

مسئولان موضوع را جدی نگرفتند

آغاز طرح اصلاح الگوی کشت در خراسان رضوی در سال 83-84 کلید خورد یعنی سالهای پایانی تصدی‌گری علی فریدونی، عضو کنونی هیات علمی سازمان آموزش و تحقیقات کشاورزی بر مسند ریاست سازمان جهاد کشاورزی استان. فریدونی در اینباره می‌گوید: در سال پایانی خدمتم در جهاد کشاورزی خراسان موضوع اصلاح الگوی کشت مطرح شد، در آن سال اطلاعات پایه جمع‌آوری و مقدمات این کار شروع شد. تهیه الگوی کشت برای همه کشورها به ویژه آنها که با بحران آب مواجه‌اند یک ضرورت است اما متاسفانه مسئولان این موضوع را جدی نگرفتند.

وی می‌افزاید: اصلاح الگوی کشت در دنیا به روشهای دستوری از سوی حکومت و یا ترغیب کشاورزان با سیگنال‌های قیمت صورت می‌گیرد؛ در ایران به دلیل مسائل شرعی از روش بدون اجبار استفاده شد و در استان خراسان رضوی با استفاده از روش قیمت پیش رفتند. رئیس اسبق سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی ادامه می‌دهد: در گذشته که در خراسان مشکل کم‌آبی وجود نداشت، ضرورت احداث ده کارخانه قند برای ایجاد اشتغال احساس می‌شد، امروز وضعیت اینگونه نیست و حتی اگر اشتغال ضرورت داشته باشد، وضعیت آب دیگر جواب نمی‌دهد. بنابراین در طرح اصلاح الگوی کشت راه حلی پیدا کرده‌اند که کشت چغندر در پاییز انجام شود به این خاطر که آب در بهار برای کشت گندم مصرف می‌شود. این روش در خوزستان به خوبی جواب داده است.

اما ابتدای سال 88 محمد اسماعیل‌نیا، رئیس وقت سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی هم از برنامه‌ریزی اجرای دقیق الگوی کشت در آن سال خبر داد. اگرچه الگوی کشت به آن سال نرسید و در سال 89 در همه شهرستانها انجام شد و پس از آن به همه مجموعه‌های جهاد کشاورزی در استان ابلاغ شد، اما در نهایت تغییر محسوسی در روند کشاورزی استان ایجاد نشد.

وی در خصوص مصرف بهینه آب در بخش کشاوری استان نیز گفته بود: با تشکیل کارگروه تخصصی آب در سازمان جهاد کشاورزی استان، برنامه‌ریزی دقیقی به منظور اصلاح فرآیند موجود در مصرف آب بخش کشاورزی استان و استفاده موثر از منابع آبی استان در بخش کشاورزی صورت خواهد گرفت. در این برنامه‌ریزی بر لزوم توسعه سیستم‌های نوین آبیاری از قبیل قطره‌ای و آبیاری تاکید شده که مصرف بهینه آب از نتایج اجرای این برنامه‌ریزی در سال 88 است.

اسماعیل‌نیا اعلام کرده بود: تاکنون حدود ۳/۷‌درصد از اراضی کشاورزی استان تحت پوشش سیستم‌های نوین آبیاری قرار گرفته که این میزان به لحاظ حجم کاری در حدود ۷۰‌هزار هکتار از مجموع ۸۳۵ هکتار اراضی کشاورزی استان است. سازمان جهاد کشاورزی تلاش می‌کند که سالانه ۱۵‌هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان را تحت پوشش سیستم‌های نوین آبیاری قرار دهد و این در حالی است که با توجه به اعتبارات تخصیص یافته در هر سال تنها بین ۷ تا ۸‌هزار هکتار از اراضی استان تحت پوشش سیستم‌های نوین آبیاری قرار می‌گیرد.

با این تفاسیر اگر اصلاح الگوی کشت و طرحهای نوین آبیاری از همان سال به خوبی در استان اجرا می‌شد، شاید امروز نباید با وضعیت اسفناک کنونی در حوزه آب روبرو می‌شدیم.

با جدیت پیگیرند!

اما برای اطلاع از کم و کیف اصلاح الگوی کشت در دو- سه سال اخیر در استان به سراغ نجفقلی صالحی، معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی می‌رویم. بالطبع صحبتهای صالحی امیدوارکننده است و نشان از برنامه‌ای جامع برای اصلاح الگوی کشت دارد. برنامه‌ای که حدود سه سال است در حال انجام بوده و در صورت تداوم در بهبود وضعیت مصرف آب در بخش کشاورزی اثرگذار خواهد بود. هر چند دیر و هر چند کم! کم از این جهت که در برنامه کنونی سازمان جهاد کشاورزی در اصلاح الگوی کشت باز هم محصولاتی مثل خربزه، هندوانه و چغندر کشت می‌شود که البته صالحی تاکید می‌کند در استان جز پسته و زعفران سیاست و هدفی برای صادرات دیگر محصولات وجود ندارد.

در حال حاضر 150 هزار هکتار  از اراضی استان زیرکشت گندم، 110 هزار هکتار جو و 34 هزار هکتار خربزه و هندوانه است.

صالحی می‌گوید: یکی از راهکارهای ما در سه سال اخیر در اصلاح الگوی کشت استان، اجرای آبیاری میکرو به عنوان یکی از روشهای آبیاری قطره‌ای برای محصولاتی چون گندم، جو، چغندر، سیب زمینی، ذرت، خربزه و هندوانه است که سالانه 26 هزارهکتار از اراضی خراسان رضوی به این روش آبیاری می‌شود و حدود 30 تا 40 درصد در کاهش مصرف آب اثر دارد. وی از تغییر فصل کشت به عنوان روشی دیگر نام برده و می‌افزاید: به طور مثال کشت بخشی از چغندر قند استان در شهرستانهایی که آب و هوای مناسب برای اینکار داشتند را از فصل بهار به پاییز منتقل کردیم؛ بدین ترتیب هزار هکتار از اراضی چغندر قند در مناطقی که زمستان سردی ندارند، کشت می‌شود تا با استفاده از بارانهای پاییز و زمستان و آب و هوایی که تعریق کمتری دارد رشد کند و با اینکار تا 50 درصد در مصرف آب صرفه‌جویی می‌شود.

توسعه گیاهان دارویی و باغات کم‌آب طلب

معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی با اشاره به توسعه گیاهان دارویی و باغات کم‌آب طلب اظهار می‌کند: کشت گیاهان دارویی کم‌آب طلب در برخی از شهرستانها توجیه اقتصادی دارد و در سه سال اخیر به توسعه این نوع محصولات شامل ترخون، آویشن، چای ترش، زیره سبز، ختمی و... در شهرستانهای داورزن، سبزوار، نیشابور و گناباد پرداخته‌ایم. همچنین در سه سال اخیر با توسعه باغات کم‌آب طلب، سطح زیر کشت عناب را به 43 هکتار، سنجد به 40 هکتار، گل محمدی به 303 هکتار و زرشک را به 32 هکتار رسانده‌ایم.

توسعه کشتهای گلخانه‌ای و کشت محصولات در گلخانه به جای فضای باز از دیگر روشهای اصلاح الگوی کشت در استان در سه سال اخیر است. صالحی در اینباره می‌گوید: با این روش راندمان آب 8 برابر می‌شود. در حال حاضر 340 هکتار کشت گلخانه‌ای در استان داریم و انواع گلهای شاخه بریده، رز، گوجه‌فرنگی، خیار، توت فرنگی، کاکتوس و آلوئه‌ورا در این محیط کشت می‌شود. همچنین از روش توسعه کشت نشایی و کشت زیر پلاستیک استفاده می‌کنیم که در کاهش مصرف آب تا 50 درصد اثرگذار است.

وی در پاسخ به این سوال که چرا با وجود سه سال اجرای اصلاح الگوی کشت تغییری در وضعیت کم‌آبی استان حاصل نشده و حتی بحران آب وضعیت بدتری به خود گرفته، تصریح می‌کند: میزان بارندگی در این سالها کاهش یافته از طرفی اضافه برداشت از چاههای کشاورزی صورت گرفته که با کنتورگذاری از سوی شرکت آب منطقه‌ای این مشکل تا حد زیادی مرتفع شده و کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی را به دنبال داشته است. ما با روشهایی که در این سه سال در پیش گرفتیم، توانستیم جلوی افت تولید و مهاجرت کشاورزان از روستاها را بگیریم. از طرفی با توجه به خشکسالی‌های موجود، کشاورزان هم در اجرای این روشها در مزارع خود با ما همکاری خوبی داشته و استقبال می‌کنند. برای تشویق کشاورزان تسهیلاتی هم در این زمینه پرداخت می‌شود البته در زمینه کشت گلخانه تسهیلات با سود 15 درصد مطلوب بخش کشاورزی نیست و برای حمایت از تولید باید به صورت قرض‌الحسنه پرداخت شود.

آنچه از سخنان صالحی برمی‌آید این است که برای مشاهده نتایج اصلاح الگوی کشت استان در سه سال اخیر باید منتظر آینده باشیم. به اعتقاد او این عملکرد در کاهش میزان آب مصرفی بخش کشاورزی اثرگذار بوده اما حفر چاههای غیرمجاز و کاهش بارندگی دلیلی اصلی بحران آبی کنونی در استان است. یعنی برای نجات استان از بحران آبی خیلی دیر شده است. البته پیاده‌سازی برنامه‌های جهاد کشاورزی در روستاها با تغییر نوع کشت، اگر تاثیری در معیشت کشاورزان و جلوگیری از مهاجرت آنها به شهر گذاشته باشد، باز هم جای تقدیر دارد. برای بررسی این موضوع در شماره‌های بعد به سراغ کشاورزان می‌رویم تا از زبان آنها جویای بهبود وضعیت کشت و نوع آبیاری و یا عدم تغییر در این زمینه شویم.