چاره‌ای جز تغییر الگوی کشت نیست

همچنین الگوی مصرف منابع آب زیرزمینی نشان می‌دهد83 درصد از منابع آب زیرزمینی در بخش کشاورزی، 12 درصد در بخش شرب و  5 درصد در بخش صنعت و خدمات مصرف می‌شود لذا بخش کشاورزی بزرگترین مصرف کننده منابع آب زیرزمینی است. بر اساس آمار مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران کشور، وضعیت بارشها و نزولات جوی طی سالهای اخیر نشان می‌دهد طی ده سال اخیر 3/54 درصد از مساحت کشور در وضعیت خشکسالی شدید، 2/19 درصد در وضعیت خشکسالی بسیار شدید و 2/21 درصد در وضعیت خشکسالی متوسط  قرار دارند که این آمار در استان خراسان رضوی طی دوره ده ساله اخیر به این ترتیب است: 1/51 درصد مساحت استان در وضعیت خشکسالی شدید،  8/30 درصد در وضعیت خشکسالی بسیار شدید ، 6/12 درصد در وضعیت خشکسالی خفیف و 7/3 دردصد در وضعیت خشکسالی خفیف.

 تحلیل سطحی بر این آمار نشان می‌دهد از کل مساحت استان خراسان رضوی تنها 8/1 درصد در وضعیت نرمال قرار دارد همچنین مقایسه درصد خشکسالی استان با کشور همچنین نشان می‌دهد که وضعیت خشکسالی در استان بسیار شدیدتر از مساحت کشوری بوده به طوری‌که 8/30 درصد از مساحت استان در وضعیت خشکسالی بسیار شدید (در مقابل 2/19 درصد کشوری) قرار دارد.

وضعیت نزولات جوی نیز طی سالهای گذشته متاسفانه روند کاهشی داشته و از سوی دیگر میانگین دمای کشور و استان نیز در حال افزایش است. بر اساس آمار اداره هواشناسی، بارندگی‌های یک سال اخیر استان در مقایسه با بارندگی‌های کشور نسبت به مدت مشابه سال گذشته، 28 درصد کاهش داشته است که این کاهش نسبت به دوره دراز مدت 35 درصد بوده است. کاهش میزان بارندگی از یک سو و افزایش میانگین دما از سوی دیگر در کنار عدم مدیریت صحیح منابع آبی کشور و استان عوامل اصلی در مواجه با خشکسالی و بحران آب بوده است.

مواجهه و مقابله با این شرایط، نیازمند مدیریتی صحیح و همه‌جانبه از سوی دولتمردان، مدیران بخشهای دولتی و خصوصی، کشاورزان و ...است. در این راستا تغییر الگوی آبیاری و تغییر و تدوین الگوی بهینه کشت می‌تواند به عنوان یکی از مهمترین و پایدارترین روشهای مقابله به بحران کم آبی مطرح شود. قطعا ترغیب کشاورزان به تغییر الگوی کشت نیازمند ارائه سیاستهای حمایتی از سوی مقامات دولتی و برنامه‌های تشویقی و ارائه تسهیلات است و نقش مروجان و مشاوران بخش کشاورزی در این خصوص پررنگتر خواهد شد.

حذف گیاهان پرآب طلب و جایگزینی آنها با گیاهان کم آب طلب، توسعه کشت گیاهان دارویی در استان با توجه به پتانسیل ویژه استان خراسان رضوی در تولید و کشت گیاهان دارویی، جایگزینی کشت گیاهان بهاره با پاییزه از جمله چغندرقند پاییزه به جای بهاره، اصلاح روشهای آبیاری موجود و حذف روشهای آبیاری سنتی، تاکید بر کشت محصولات کم آب طلب و دارای پتانسیل صادراتی همچون زعفران، پسته و گیاهان دارویی، توسعه کشت مکانیزه و بالا بردن ضریب مکانیزاسیون و توسعه باغات دارای مزیت صادارتی، می‌تواند به عنوان موارد پایه در اصلاح الگوی کشت مطرح شود. اگرچه تاکنون با اصلاحات انجام شده در الگوی کشت استان، آمارها حاکی از مدیریت و بهبود منابع آبی استان نبوده‌اند اما باید گفت که با وضعیت موجود، چاره‌ای جز تغییر الگوی کشت وجود ندارد و در بلندمدت می‌توانیم شاهد اثرات مثبت آن باشیم. به گونه‌ای که حتی کشاورزان طی سالهای گذشته با مواجهه با وضعیت آبی موجود، خود ترغیب به تغییر الگوی کشت خود نیز شده‌اند.

در مورد توسعه کشتهای گلخانه‌ای در استان به عنوان راهکاری در مدیریت مصرف آب که با موافقان و مخالفان زیادی همراه است، باید گفت توسعه کشتهای گلخانه‌ای را  نه به عنوان راهکاری برای عبور از بحران آب بلکه به عنوان یک روش مدیریتی در بالا بردن کارآیی مصرف آب و افزایش بهره‌وری تولید، می‌توان مطرح کرد که قطعا آن هم با مشکلات زیادی از جمله صدور مجوزها و به ویژه بازاریابی محصولات گلخانه‌ای و ... مواجه است و باید زیرساختهای لازم برای توسعه آن در ابتدا فراهم شود.

به عنوان یک نکته مهم دیگر در مبحث تغییر الگوی کشت همچنین باید گفت تغییر الگوی کشت در استان نه تنها باید در بخش کشاورزی صورت بپذیرد که باید در بخش فضای سبز شهری نیز با اولویت قرار دادن بحران آب در کنار اهمیت وجود فضای سبز برای مردم در سلامت روح و جسم، انجام شود. متاسفانه سطح بالای اختصاص یافته به گیاهان پرآب طلب همچون چمن در استان، نمایی از یک دشت بحرانی را نشان نمی‌دهد و  لذا باید در این خصوص به فوریت تدابیری اندیشیده شود.

در پایان، می‌توان گفت مدیریت صحیح در مصرف آب در تمام بخشها و بالاخص بخش کشاورزی در وهله اول نیازمند فرهنگسازی مصرف صحیح آب است. کشاورزان به عنوان مالکان زمین و آب می‌توانند خود به عنوان بهترین مدیران در مصرف بهینه آب باشند چراکه از سالیان قدیم خود حافظ منابع آب و زمینشان بوده‌اند ولی قطعا در این راستا کشاورزان نیازمند حمایت و همراهی از سوی مسئولان خواهند بود زیرا که قدم اول در ایجاد هرگونه تغییر، پیش‌بینی حمایتهای بعدی لازم در تمامی بخشها است.

دکتری مهندسی کشاورزی گرایش فیزیولوژی گیاهان زراعی