اما در موضوع کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی تنها این سازمان متولی نیست و اجرای طرح الگوی کشت به تنهایی کفایت نمیکند بلکه نحوه مدیریت و عملکرد وزارت نیرو و شرکت آب منطقهای نیز در این زمینه بسیار اثرگذار بوده است. افسوس و صد افسوس که مسئولان آبی استان در سه دهه اخیر به اندازه سالهای 95و 96 به صرافت جلوگیری از اضافه برداشت منابع آب زیرزمینی نیافتاده بودند و حتی در آن سالها هزاران مجوز برای حفر چاه در دشت مشهد و دیگر دشتهای استان صادر شد و تنها دو سال است که خبرهایی در خصوص پر شدن هزاران حلقه چاه غیرمجاز کشاورزی و یا نصب کنتور هوشمند بر روی چاههای مجاز برای تعیین میزان برداشت آب شنیده میشود.
به قول علی فریدونی، رئیس اسبق جهاد کشاورزی خراسان رضوی در مقاله "بحران آب یا بحران مدیریت منابع آب؟!" که در سال 85 به نگارش درآمده است؛ «مسئولان به جای قبول مسئولیت قصورهایشان در انجام ماموریتهای محوله در سالهای گذشته و عذرخواهی از مردم، توپ را به میدان دیگران افکندند و با اعلام عدم صرفهجویی در مصرف آب و هدر دادن آن توسط مردم عموما و کشاورزان خصوصا، آنان را مقصر معرفی کردند. اما سابقه کشاورزان کشور ما نشان میدهد که اتفاقا ایشان مقتصدترین قشر در مصرف این کالای گرانبها هستند و استفاده از آبیاری کوزهای در صدها سال قبل موید این ادعاست. اگر هنوز هم مزارع و باغات به شکل سنتی (غرقابی) آبیاری میشود یا محصولات با نیاز آبی بالا کشت میشوند آنان مقصر نیستند، بلکه ما دولتیها مقصریم که اهرم و قدرت اجرای الگوی کشت مناسب را نداریم و از آنان به قدر کافی حمایت نکردهایم.»
همه باید بپذیریم که امر مهم حفاظت از منابع آب به ویژه تغذیه سفرههای زیرزمینی طی 3 دهه اخیر مغفول مانده یا حداقل به اندازه احداث سدها مورد توجه نبوده است. هرچند که همین سدهای موجود نیز به دلیل انجام نشدن عملیات آبخیزداری در حوزههای بالادستی و تجمع سریع و پرحجم رسوبات، عمر کوتاهی دارند و هیچوقت با ظرفیت کامل آبگیری نمیشوند و در نهایت خشک میشوند، مانند سدهای طرق و کارده در مشهد.
و سوال اینجاست که چرا مجوز بیرویه حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق دادهاند و با چاههایی که به صورت غیرمجاز حفر شده یا بیش از آبدهی تعیین شده برداشت کردهاند برخورد لازم صورت نگرفته و این اقدامات باعث خشکیدن صدها قنات، چشمه و افت قابل توجه سطح سفرههای زیرزمینی بهویژه در دشت مشهد شده است.
سهلانگاری مدیران آبی استان در سه دهه اخیر
اما لازمه مدیریت در وضعیت کمآبی کنونی این نیست که تر و خشک را با هم بسوزانیم؛ کشاورزان در دهههای گذشته با مجوز به حفر چاه پرداختهاند و در زمینهایشان محصول کاشتهاند و در نتیجه عمری سرمایهگذاری کردهاند. بنابراین اگر قرار است سهم آب هر کشاورز را مشخص کنند و مقدارش را کاهش دهند، باید ببینند کشاورز و دامدار چگونه میتوانند اینکار را انجام دهند و به این توجه شود که با تعیین میزان مصرف آب برای هر کشاورز، نتیجه یک عمر سرمایهگذاری او چه میشود؟
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی برای این موضوع راهکاری دارد، مجتبی مزروعی میگوید: مدیران آبی باید در کنار کاهش مصرف آب به کشاورز کمک کنند که راندمان کاریاش بالا برود و بهرهوری از آب افزایش یابد، از طرفی جهاد کشاورزی باید برای آبیاری قطرهای کمک بلاعوض بدهد یا اینکه سهم آبی که از کشاورز کم میشود را از او خریداری کنیم. اما اگر قرار است پروانه استفاده از چاه را برای افراد یکسویه کم کنیم به اعتقاد من اجحاف در حق کشاورزی است که عمری زحمت کشیده و پشتش به این گرم بوده که از حاکمیت و دولت پروانه و مجوز استفاده از چاه را دارد. ما در قبال مردم مسئولیم و باید به شدت میزان مصرف آب را کاهش دهیم و میزان برداشت آب در بخش کشاورزی نصف شود اما همزمان باید کمک کنیم زندگی و معیشت کشاورزان آسیب نبیند چون در غیر اینصورت باعث حاشیهنشینی میشود و تبعات حاشیهنشینی بدتر از کمآبی است.
مزروعی با بیان اینکه این کار عزمی ملی میخواهد و به تنهایی از عهده جهاد کشاورزی و کشاورز برنمیآید، میافزاید: وزارت نیرو باید در این زمینه هزینه کند نه اینکه از جیب کشاورزی که منابع آبیاش را از دست داده بخواهند اعمال مدیریت کنند. اعمال مدیریت با تامین سرمایه ممکن است و با اعمال زور محقق نمیشود. وزارت نیرو بودجه کمی ندارد اما تاکنون در زمینه آبهای زیرزمینی هیچ سرمایهگذاری نکرده است؛ سوال اینجاست که این ارگان به چه دلیل عمده اعتباراتش را به سدسازی در غرب کشور اختصاص داده درحالیکه 80 درصد منابع آبی مملکت مربوط به آبهای زیرزمینی است و میزان سرمایهگذاری در این زمینه صفر است. اینطور نیست که وزارت نیرو اعتباری نداشته باشد، به عقیده من آنها نمیخواهند در بخش کشاورزی یا آبهای زیرزمینی هزینه کنند وگرنه هماکنون اعتباری که برای سدسازی و آبهای سطحی دادند را به منابع زیرزمینی اختصاص بدهند.
وی از عملکرد مدیران حوزه آبی استان در دهههای اخیر و تاثیر این عملکرد در برداشتهای بیرویه آب از منابع زیرزمینی و کمآبی کنونی انتقاد کرده و میگوید: از ابتدای دهه 60 حفر چاه در اکثر دشتهای خراسان ممنوعه بود اما طی این 30 سال تعداد چاههای مجوزدار در دشتهای ممنوعه 3 برابر شده است و این نشان میدهد که در این زمینه به نوعی سهلانگاری در مدیریت صورت گرفته است.
برای تولید 30 درصد محصول ضایعاتی بخش کشاورزی 1.2 میلیارد متر مکعب آب مصرف میشود
مدیرعامل شرکت آب منطقهای خراسان رضوی هم توپ را به زمین سازمان جهاد کشاورزی میاندازد و میگوید: آنچه امروز مهم است پایداری منابع آب و سازگاری با خشکی است؛ ما به عنوان مدیریت شرکت آب میتوانیم بگوییم مقدار معینی آب میتوان به کشاورزان داد و سازمان جهاد کشاورزی براساس آن بهترین الگوی کشاورزی که تامین کننده معیشت باشد را ارائه کند تا اقتصاد کشاورز آسیب نبیند و بیشترین درآمد و تولید ناخالص داخلی را داشته باشد.
محمد علایی میافزاید: امروز مهمترین محصول پرآب یعنی برنج در شهرستانهای کلات و درگز در حال کشت است البته در کلات کشت آن ممنوع نیست اما مصوبه هیات دولت عدم کشت برنج در خارج از دو استان شمالی است. از طرفی، کشتهای صیفی مثل خیار و جالیز مثل خربزه و هندوانه بسیار پرآبطلب است. چغندر هم در حال حاضر در استان تولید میشود؛ هرچند سازمان جهاد کشاورزی برای کاهش مصرف آب در تولید این محصول اقداماتی مثل کشت نشایی، استفاده از بذر اصلاح شده و کشت پاییزه را ترتیب داده اما باز هم چغندر جزو محصولات پرآبطلب است. وی به تبدیل 30 درصد محصولات کشاورزی استان به ضایعات به دلیل مشکلاتی که در فرایند تولید تا مصرف وجود دارد، اشاره و اظهار میکند: این میزان محصولات با 1.2 میلیارد متر مکعب آب در کنار زحمت کشاورز و استفاده از کود، سم و برق یارانهای تولید میشود.
علایی معتقد است در هوایی با درجه حرارت حدود 40 تا 42 درجه، داشتن کشت گسترده منطقی نیست. او تصریح میکند: براساس اعلام سازمان جهاد کشاورزی در سه دشت استان که بحرانیترین دشتهای ماست یعنی دشت مشهد- چناران، نیشابور و فریمان- تربت جام حدود 76 هزار هکتار کشت صیفی و جالیز وجود دارد که برای این مقدار زمین حدود یک میلیارد متر مکعب آب مصرف میشود اما اگر همان میزان تولید را زیر گلخانههای ارزان قیمت داشته باشیم حدود 900 میلیون متر مکعب آب کمتری صرف میشود.
مدیرعامل شرکت آب منطقهای خراسان رضوی هم مانند دیگر کارشناسان و مسئولان به مقصر نبودن کشاورز اذعان دارد و میگوید: باید اعتبارات بخش کشاورزی را افزایش داد همانطور که دولت یازدهم و داوزدهم اعتبارات آبیاری تحت فشار را 20 برابر کرد. هزینهکرد برای ترویج کشت گلخانهای از آبیاری تحت فشار اثرگذارتر است و با گلخانه مساحت زمین به یک دهم و مصرف آب به یک دوازدهم کاهش مییابد.
طبیعت باعث کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی شده نه برنامههای وزرات نیرو
خراسان رضوی در زمینه نصب کنتور چاههای آب کشاورزی در کشور رتبه اول را دارد، تاکنون حدود 40 هزار کنتور حجمی در کشور نصب شده که 10 هزار کنتور از این تعداد در استان نصب شده و به گفته مسئولان شرکت آب بیش از 98 درصد چاههای مجاز استان به این کنتورها مجهز شده است. از طرفی 7 هزار حلقه چاه غیرمجاز تاکنون در خراسان رضوی پر شده و بنابر آمار، با کاهش برداشت آب از چاههای مجاز 660 میلیون متر مکعب آب کمتر از گذشته در استان برداشت شده و صرفهجویی صورت گرفته است.
اما مدیرعامل سازمان مردم نهاد جمعیت ناجیان آب با طرح این سوال که آیا وزارت نیرو مصرف آب در بخش کشاورزی خراسان را مدیریت میکند یا خود طبیعت باعث کاهش میزان مصرف شده است، میگوید: دوستان وزارت نیرو مدعیاند که با کنتورگذاری و مدیریت، مصرف آب بخش کشاورزی را کم میکنیم اما ما در جمعیت ناجیان آب به این جمله نقد داریم؛ مسئولان از کاهش حدود 700 میلیون متر مکعبی مصرف آب در بخش کشاورزی در خراسان رضوی خبر میدهند و دلیل آن را کنتورگذاری بر روی چاهها میدانند؛ من این را نفی نمیکنم اما معتقدم این کاهش مصرف دلیل دیگری هم دارد و خشکسالی و کمبود بارندگی باعث شده که چاهها دیگر میزان آب گذشته را نداشته باشد و خود طبیعت هم ابزاری برای این کاهش مصرف شده است.
مهدی جمشیدی با تاکید بر اینکه جمعیت ناجیان آب مدافع سند تعدیل آب دشت مشهد است، درباره این سند اظهار میکند: در این سند که نتیجه 4700 ساعت نفر کار کارشناسی است، راهبردهای کلان تعادلبخشی برای دشت مشهد دیده شده است؛ براساس این سند میتوانیم با مدیریت مصرف و بهرهوری و کاستن مصارف بیجا مثل اصلاح الگوی کشت و از این قبیل امور، حداقل دشت مشهد را به عنوان الگو به مرحله تعادلبخشی برسانیم. حوزههای دیگر مثل کشفرود هم وجود دارد که میتوان این اقدامات را در آن پیاده کرد اما این نسخه برای دیگر استانها و نقاط دیگر پاسخگو نیست. به طور مثال در سیستان و بلوچستان دیگر سازگاری با کمآبی جواب نمیدهد چون دیگر آبی وجود ندارد و مردم در طول تاریخ خودشان سازگار شدند و به همین دلیل بیآبی و فقر موجب مهاجرت آنها و حاشیهنشینی در مشهد شده است. این موضوع نشان میدهد که انتقال آب با رعایت نکات زیست محیطی از هر جایی که ممکن است باید صورت بگیرد.
لزوم توجه ویژه به بازار آب
اما مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران در حاشیه همایش چالشهای آب در شرق کشور در گفتگو با دنیای اقتصاد با اشاره به موضوع بازار آب و اهمیت آن در جلوگیری از اضافه برداشت منابع آبی و نیز عدم خسارت به کشاورزان گفت: این موضوع در تعادلبخشی منابع آبی، راهکار مهمی است که در خراسان رضوی باید به آن توجه شود. البته به کار بردن اصطلاح آب فروشی در این خصوص مناسب نیست؛ بازار آب یعنی باید در مصرف مدیریت داشته باشیم و آب را کسانی استفاده کنند که بیشترین بهرهوری را دارند. هر چند گیرهای قانونی در راستای انتقال چاه به خارج از اراضی داریم اما مازاد مصرف در راستای میزان پروانهها و آن هم پروانههای تعدیل شده صورت میگیرد.
محمد حاجرسولیها نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاههای آب کشاورزی را یکی از 15 ابزار صرفهجویی در بحث تعادلبخشی مصرف آب خوانده و اظهار کرد: مهمتر از نصب کنتورهای هوشمند، مدیریت آن است یعنی بتوانیم براساس مصرف، نسبت به قطع برق آنها و یا کاهش مصرف اقدام کنیم. او این را هم اضافه کرد که مدیریت شرکت آب منطقهای خراسان رضوی توجه ویژهای به پروژه انسداد چاهها که جزو دومین پروژههای مهم تعادلبخشی است، داشته و فعالیت نسبتا خوبی در این زمینه صورت گرفته است.
مدیران گذشته چگونه پاسخ آیندگان را میدهند؟
البته میتوان گفت عملکرد مدیران آبی استان در دو سال اخیر هر چند مفید بوده اما به مانند نوشدارو بعد از مرگ سهراب است. پس از اینکه سالها مجوز حفر چاه در دشتهای بحرانی صادر شده و توجهی برای بستن چند هزار حلقه چاه غیرمجازی که حفاری شده بود، صورت نگرفت و منابع آب زیرزمینی استان سال به سال و روز به روز خالیتر شد و وضعیت به حالت قرمز درآمد، حال دو سال است که مسئولان به فکر راه چاره افتادهاند. سوال اینجاست که دولتهای قبل و مدیران گذشته چگونه میتوانند پاسخ آیندگان را بابت این سهلانگاری بدهند؟ اگر از همان سالها و به همین دقتی که مسئولان کنونی از آن سخن میگویند، در جلوگیری از هدررفت آب و اضافه برداشت از منابع زیرزمینی همت میشد، امروز باز هم وضع آبی استان تا این حد بحرانی بود؟
باید به این مهم اشاره کنیم که اگر وضع به همین منوال پیش برود و دیگر آبی برای کشاوری باقی نماند، خبری از درآمدزایی 130 هزار میلیارد ریالی بخش کشاورزی در استان هم نخواهد بود و این موضوع علاوه بر زندگی کشاورزان، امنیت غذایی، صنایع و اشتغال استان را هم تهدید میکند زیرا خراسان رضوی با 22.1 درصد اشتغال در بخش کشاورزی و 15 درصد ارزش افزوده فعالیتهای اقتصادی از نظر اشتغال و اقتصاد بیش از میانگین کشوری به بخش کشاورزی وابستگی دارد.
| چرا تنها کاندیدای اتاق مشهد رای نیاورد؟ |
|---|
| رونمایی از کلید دار جدید اتاق مشهد |
| ترمز تورم مسکن در مشهد |
| موانع بزرگ مبادلات مهندسی |
| فرصت رونق هتلهای مشهد |
پیام شما با موفقیت ارسال شد .