چشم‌انداز هنر- صنعت فرش ماشینی و دستباف

با توجه به شهرت و آوازه فرش ایرانی، این کالا جزو با ارزش‌ترین صادرات غیرنفتی در کشور به شمار می‌رود. از طرفی، در کنار فرش کهنسال و دیرینه دستباف، فرش ماشینی نیز در بازار به چشم می‌خورد. در حقیقت عمر زیادی از فرش ماشینی نمی‌گذرد به طوریکه تنها بیش از 40 سال است که این فرش در ایران به علت مقرون به صرفه بودنش برای خود جایی در خانه‌های ایرانی گشوده است.

قالی بافی در مشهد حدود پنج سده قدمت دارد. در قرن 19 و 20 محبوبیت قالی مشهد به حدی رسید که از آن علاوه بر استفاده در داخل کشور، برای صادرات نیز بهره می‌جستند. در خراسان رضوی به عنوان یکی از استان‌های پیشتاز در صنعت فرش، همواره شاهد تکنولوژی به‌روز در صنعت فرش ماشینی هستیم؛ البته به گفته متولیان امر، این تکنولوژی از بلژیک وارد استان می‌شود اما روز به روز این صنعت با پیشرفت‌هایی فراوان و فرش‌هایی زیبا و مشابه فرش دستباف ما را حیرت‌زده می‌کند.

مزیت صنعت فرش ماشینی استان، تولید فرش‌های با کیفیت است؛ این واحدهای بزرگ دارای تکنولوژی بالا و به‌روز هستند که صادرات را نیز در زمره اقدامات خود قرار دادند به طوریکه سه واحد تولیدی در زمینه صادرات فعالیت گسترده‌تری نسبت به سایرین دارند.

خراسان رضوی دارای 9 واحد تولیدی فرش ماشینی با ظرفیت تولید سالانه 7 میلیارد مترمربع بوده که 4 واحد تولیدی دارای تکنولوژی قدیمی‌تری نسبت به سایر واحدها هستند و کار خود را به صورت محدودتر ادامه می‌دهند. واحدهایی که در این راستا فعال‌تر هستند با 60 تا 70 درصد ظرفیت اسمی خود مشغول به فعالیت‌اند. از دیگر ظرفیت‌های واحدهای بزرگتر این است که خود، تامین کننده مواد اولیه هستند و ریسندگی و رنگ‌رزی در این واحدها صورت می‌گیرد.

صنعت رنگرزی فرش در خراسان رضوی کمرنگ شده است

آمار و ارقام از فرش دستباف خراسان رضوی حاکی از آن است که صادرات در این زمینه نسبت به سال گذشته افزایش یافته به طوریکه در سه ماهه اول سال جاری، 3335 کیلوگرم فرش بالغ بر 440 هزار و 458 دلار و به ارزش بیش از 18 میلیارد ریال صادر شده که این میزان از کل صادرات در سال گذشته بیشتر بوده است؛ در سال 96 میزان کل صادرات بالغ بر 449 هزار و 53 دلار به ارزش بیش از 1.5 میلیارد تومان است که به کشورهایی نظیر ایالات متحده امارات، بحرین، قطر، استرالیا و ژاپن صادر شده است.

مهدی کلالی، سرپرست اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی، بیان می‌کند: مزیت نسبی صنعت فرش به ویژه فرش دستباف نسبت به سایر صنایع این است که می‌تواند تا 60 درصد ارزش افزوده داشته باشد. این صنعت سودآوری قابل ملاحظه‌ای دارد. البته آنچه حائز اهمیت بوده این است که دقیقا بدانیم چه محصولی را با چه کیفیتی و برای چه بازاری تولید کنیم زیرا باید آن محصول تولید شده بر اساس سلایق، سایز، رنگ و قیمت مورد نظر بازار هدف باشد.

یکی از مواردی که در صنعت فرش کمتر دیده می‌شود، صنعت رنگرزی فرش است که در استان کمتر به چشم می‌خورد. در حقیقت باید اقداماتی انجام شود تا این صنعت استان جانی دوباره به خود بگیرد. به گفته کلالی، باید در خراسان رضوی به صنعت فرش توجه بیشتری داشته باشیم چراکه این استان سابقه‌ای طولانی در تولید فرش دارد و نیروهای خبره و چیده دست بسیاری در این زمینه دارد.

سرپرست اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی بیان می‌کند: در استان مناطق محرومی وجود داشته که نمی‌توان در این مناطق واحدهای تولیدی و صنعتی بزرگ ایجاد کرد اما می‌توان با یک سرمایه کم اقدامی را انجام داد که فرشی را با قیمت پایین تولید کنیم. لازمه آن این است که سرمایه‌گذار جذب شود تا یک کارگاه رنگرزی صنعتی در استان ایجاد کند اما در ابتدا باید سرمایه‌گذار متقاعد شود که در این حوزه سرمایه‌گذاری کند تا با آسیب شناسی بتوان کارگاه‌ها را احیا کرد.

به عقیده وی، باید مرکزی برای تامین مواد اولیه در حوزه فرش ایجاد کنیم که دارای گواهینامه و شناسنامه باشد یعنی تولیدکننده با اطمینان خاطر از مرکزی مواد اولیه مورد نیاز خود را تهیه کند. در خصوص صادرات نیز برای نفوذ به بازارهای خارجی، بازاریابی دارای اهمیت بسیاری است.

کلالی می‌گوید: در واقع اگر ما فرشی را تولید کنیم که قیمتی بالا در آن بازار هدف داشته باشد، هر چقدر کیفیت داشته باشد، آن فرش به فروش نخواهد رسید. بنابراین باید فرشی متناسب با نیاز، خواسته و سلیقه آن بازار تولید کنیم. از طرفی نیز باید بازارهای داخلی خود را تقویت کنیم یعنی در واقع برای محصولات خود اقداماتی نظیر شناسنامه‌دار کردن، درجه‌بندی کردن و ایجاد یک نمایشگاه دائمی فرش به ویژه برای فرش‌های دستباف در دستور کار باشد.

عرصه بر صادرکنندگان فرش دستباف تنگ شده است

در خراسان رضوی بسیاری از مردان و زنان روستایی و کشاورز علاوه بر شغل خود، به قالی‌بافی مشغول می‌شوند؛ در گذشته این فرش‌ها خریدار داشت و گاهی با تقاضای بسیاری مواجه می‌شدند. این صنعت فرش‌بافی بیشتر در نیشابور، سبزوار، اطراف خراسان بزرگ مانند بجنورد، بیرجند و طبس به چشم می‌خورد. در تمام این شهرها کارگاه‌های قالی بافی متمرکز وجود داشت اما متاسفانه با از دست دادن برخی از بازارهای هدف با مشکلاتی در این راستا مواجه شدند.

در گذشته، فرش ایران در صادرات غیرنفتی بیشترین سهم را به خود اختصاص داده بود و بیشترین صادرات را به آمریکا داشتیم اما با توجه به شرایط اخیر در تحریم‌ها عرصه بر صادرکنندگان فرش تنگ شده است. مهدی هاشمی مصطفوی، رئیس کمیسیون فرش اتاق بازرگانی مشهد با بیان این مطلب می‌گوید: ما صادرکننده نمونه دنیا به شمار می‌رفتیم به طوریکه فرش پس از نفت، حرف اول را در دنیا می‌زد. آمریکا اولین خریدار فرش‌های کهنه ما بود و زمانی که با این کشور مراوداتی داشتیم، بهترین خریدار ما به شمار می‌رفت.

وی معتقد است قیمت مناسب و زیبایی فرش ماشینی نسبت به فرش دستباف باعث شده فرش ماشینی بسیاری از مردم را به خود جذب کند، این در حالیست که گاهی شباهت فرش ماشینی و دستباف آنقدر زیاد است که تشخیص آنها به سختی امکان پذیر است.

مصطفوی وجود رقبا و ناحقی برخی از تجار به صنعت فرش را دلیل کمرنگی این صنعت دانسته و می‌گوید: برخی از تجار، بافنده‌های خوب ما را به کشورهایی مانند چین، هند و... فرستادند. در نهایت نیز فرش ایران با مشابه‌سازی به دست چینی‌ها و هندی‌ها افتاد. همچنین از طرفی فرش قیمت تمام شده پایین‌تری در این کشورها داشت چراکه قیمت کارگر آنها کمتر از ایران بود و در حقیقت مقرون به صرفه‌تر محسوب می‌شد و اگر اقداماتی برای بازپس گیری آن بازارها نشود، زیان خواهیم دید.

وی درباره فرشهای حرم مطهر رضوی بیان می‌کند: تمام فرش‌های حرم امام رضا(ع) توسط ۶۰۰ نفر در کارگاه آستان قدس به عنوان تنها کارگاه متمرکز فرش دستباف بافته می‌شود و آستان قدس در این راستا موفق بوده است.

رشد 185 درصدی ارزش صادرات فرش استان

محمدعلی امیرفخریان، رئیس اداره بازرگانی خارجی سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی، اظهار میکند: یک سوم صادرات فرش ماشینی کشور توسط خراسان رضوی انجام می‌شود؛ در حقیقت صادرات فرش ماشینی استان در سال 96 به نسبت سال 95 از لحاظ وزنی حدود 18 درصد و از لحاظ ارزشی حدود 15درصد رشد داشته و از 75 میلیون دلار به بیش از 87 میلیون دلار رسیده است.

به گفته وی، در 4 ماهه اول سال جاری 4305 تن فرش ماشینی به ارزش 40.5 میلیون دلار از گمرکات استان صادر شده که نسبت به مدت مشابه در سال گذشته از لحاظ وزنی بیش از 200 درصد و از لحاظ ارزشی حدود 185 درصد رشد را نسبت به سال گذشته نشان می‌دهد.

امیرفخریان عنوان می‌کند: عمده صادرات فرش ماشینی استان به کشورهای افغانستان، عراق، ترکمنستان، قرقیزستان، استرالیا، عمان، چین، ژاپن، اردن، لبنان، کویت و آلمان صورت می‌گیرد.

صنعت فرش با آب سروکاری ندارد

یکی از مزیتهای صنعت فرش این است که صنعت آب‌‌بری نیست و مشکلات زیست محیطی ندارد؛ بنابراین صنعت آلوده‌ای به شمار نمی‌رود.

حسین مهدی‌زاده، یکی از فعالان حوزه فرش ماشینی در مشهد است که کار تولید و توزیع و فروش این کالا را انجام می‌دهد؛ او که مدیریت ایوان فرش و دنیای فرش را دارد، در این خصوص به دنیای اقتصاد می‌گوید: شاید مصرف آب در کارخانجات فرش ماشینی به صفر برسد و تنها برای استفاده کارکنان باشد. در حقیقت آب با فرش متضاد است؛ اگر آب مدت زمان زیادی در فرش یا الیاف آن باشد، فرش پوسیده خواهد شد. حتی رطوبت زمین به خود فرش، نخ و الیاف آن برسد نیز فرش را از بین می‌برد. همچنین ماشین‌آلاتی که در این صنعت به کار می‌رود برای خنک شدن نیاز به آب ندارد.

وی با اشاره به اشتغال تعداد زیادی نیوری انسانی در حوزه کسب‌وکار فرش ماشینی اظهار می‌کند: متاسفانه یک رقابت ناصحیح در صنعت فرش به چشم می‌خورد. از نظر اخلاقیات، کسب‌وکار ما با مشکلاتی در این صنعت مواجه  شده و رقابت صحیح و اخلاقی در بازار و صنعت فرش ماشینی رعایت نمی‌شود که این امر باید سازماندهی شود.

مهدی‌زاده عنوان می‌کند: صنعت فرش وضعیت اشتغال‌زایی خوبی دارد و حتی ممکن است بیشتر از کشاورزی باشد؛ در صنعت فرش، از بخش تولید تا فروش، نیروی انسانی بسیاری را در خود جای داده و مشغول به فعالیت هستند.

وی درباره ورود ماشین‌آلات و تکنولوژی صنعت فرش اظهار می‌کند: این ماشین‌آلات دارای یکی از بهترین تکنولوژی‌های به روز دنیاست و این در حالیست که شاید ترکیه در این زمینه بعد از ما قرار داشته باشد؛ ما در منطقه شاید با ترکیه در این راستا رقابت‌هایی داشته باشیم اما از سایر کشورها در این صنعت پیشی گرفته‌ایم. همچنین از لحاظ تولید فرش ماشینی در جهان، ایران حرف اول را می‌زند که بعد از ایران ترکیه در این زمینه فعالیت دارد.

فرش از صنایعی است که کمتر به آن توجه شده است؛ با توجه به اینکه میزان آب مصرفی این صنعت بسیار ناچیز بوده و آلودگی ندارد، می‌توان آن را در استان و کشور گسترش داد و با کنار زدن رقبای خود از میدان، دوباره ارزش فرش ایرانی را میان مردم جهان زنده کرد.