سه اقدام کلیدی برای گردشگری خراسان

از سوی دیگر، در حالیکه کاهش ارزش ریال در برابر دلار، برای دیگر حوزه‌های تولیدی و صنعتی به نقمت و چالش تبدیل شده، برای بخش گردشگری، فرصت مغتنمی را فراهم کرده است. به واسطه این امر، موج جدیدی از حضور گردشگران خارجی را شاهدیم، چنانکه به گواه آمارها، ورود گردشگران خارجی به مشهد تا پایان مرداد، 93درصد رشد داشته است.

این موج جدید، حرف از سرمایه‌گذاری‌های نو در بخش خدمات گردشگری مشهد را نیز به میان می‌آورد. در سال‌های گذشته، کفه سرمایه‌گذاری عمدتا در بخش‌های خاصی سنگینی می‌کرد که میراث آن «اشباع» در همان حوزه‌ها بود و در پی آن نیز، با فرارسیدن یک دوره رکود اقتصادی، چالشی در این بخش‌ها رخ داد که هنوز هم تداوم دارد.

با این اوصاف، دغدغه تازه فعالان اقتصادی، کارشناسان و حتی مسئولان امر، هدایت و مدیریت موج جدید تقاضای سرمایه گذاری است، چرا که تجربه‌های تلخ گذشته نباید کام آیندگان را نیز تلخ کند. مدیریت اقتصاد سالانه 9هزار میلیاردی زائر برای مشهد، دغدغه دیگریست که به نوعی با این حوزه در پیوند است.

همین مباحث بهانه‌ای شد تا با متولیان و جمعی از فعالان اقتصادی پیرامون این بحث و ظرفیت‌های متنوع و جدید سرمایه گذاری گردشگردی در مشهد به گفتگو بنشینیم که بخش اول آن را در این شماره می‌خوانید:

چالش‌های آماری برای سرمایه‌گذاری‌ در صنعت گردشگری

حرف از سرمایه‌گذاری که باشد، چرتکه‌ای باید انداخت بر اعداد و ارقامی که در آتیه قرار است تکیه‌گاه جریان‌های مالی پروژه یا طرحی باشند. برای مشهدی که ظرفیت‌های اقتصاد گردشگری‌اش خیلی‌ها را امیدوار کرده؛ مسئله «آمار»های متقن در کنار تحلیل‌ها و نیازسنجی‌های قابل اتکا، یک دغدغه جدی به شمار می‌آید.

این دغدغه از اعدادی شروع می‌شود که شمار ورود زائران به مشهدالرضا(ع) را گواهی می‌کنند و مسئولان اغلب در اعلام اعداد بزرگتر، با یکدیگر رقابت دارند. موضوعی که مورد انتقاد صاحب‌نظران و کارشناسان و حتی فعالان بخش خصوصی است، چرا که به استناد این آمارها، حجم سرمایه‌گذاری‌ها، سمت و سویی دیگر می گیرد.

به اتکای این دغدغه، سوال اول ما از «دکتر هادی رفیعی»، رئیس پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان‌رضوی در خصوص آمار واقعی است که به استناد چهارچوب های علمی احصاء شده‌اند. او در پاسخ می‌گوید: ارقامی که اغلب از سوی مسئولان عنوان می‌شود، بین 25 تا 30 میلیون نفر است اما بررسی‌ها  نشان می‌دهد که شهرمان سالانه و در بهترین حالت، پذیرای 12 تا 15میلیون نفر بیشتر نیست. جا دارد متولیان و مسئولان در کنار اقداماتی که در حوزه آمارگیری و آمارسنجی انجام می‌دهند، از مراکز علمی نیز برای صحت‌سنجی آن‌ها بهره بگیرند. وقتی می‌گوییم 25 تا 30میلیون گردشگر یا زائر وارد مشهد شوند و در افق 1404 این شمار به حدود 40میلیون خواهد رسید، قاعدتا حجم مشخصی از سرمایه‌گذاری را نیز برای تامین نیازهای این جمعیت کلان، طلب می‌کنیم، اما اگر این جمعیت 15میلیون باشد نیاز به سرمایه‌گذاری هم تعدیل می‌شود و افزایش حجم سرمایه‌گذاری‌ها در بعضی حوزه‌ها نیز فاقد بازدهی خواهد بود. بزرگ‌نمایی در بخش آمار به مثابه تشویقی کاذب است که می‌تواند به حوزه سرمایه‌گذاری آسیب وارد کند.

او اما این اغراق‌گویی در آمارها را بر «جنس سرمایه‌گذاری» موثر نمی‌داند و یادآور می‌شود:‌ نوع سرمایه گذاری عمدتا متاثر از شناختی است که دست اندکاران بخش خصوصی نسبت به نیازهای جامعه هدف‌شان دارند. در چند دهه اخیر متوسط ماندگاری زائران و گردشگران از 10روز به سه تا چهار روز رسیده است؛ چرا نتوانستیم خواسته زائران و گردشگران را دریابیم تا بدانیم، اوقات آن‌ها را در ساعت‌هایی که به زیارت سپری نمی شود، چگونه باید پُر کرد؟

رفیعی، سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته در بخش سیاحتیِ گردشگری در مشهد را «کم‌تنوع» می‌خواند و یادآور می‌شود: پژوهشی با موضوع  سبد هزینه‌ای زائرین و گردشگران شهر مشهد در سال٩۶ انجام شده که نشان می‌دهد سهم بخش‌های مختلف از گردش مالی سالانه 12 تا 15هزار میلیارد تومانی در این عرصه، چقدر است. به استناد ارقام احصاء شده، گردشگران برای تفریح خود فقط ۵درصد در مشهد هزینه می‌کنند، در‌حالی‌که شهرمان ظرفیت‌های سیاحتی و تفریحی متعددی دارد.

حرف را می‌کشانیم به بحث اهمیت هدایت سرمایه‌ها در عرصه گردشگری مشهد و این استاد دانشگاه درباره آن می‌گوید: ما هنوز نتوانسته‌ایم در این باره جامعیتی میان دستگاه‌های مختلف اما مرتبط ایجاد کنیم. هرکدام با برنامه‌ریزی‌های جزیره‌ای خودشان، مسیری را پیش روی بخش خصوصی قرار می‌دهند. پایین بودن پیوندها و ارتباطات آن‌ها باعث می‌شود تا یک سرمایه‌گذار در مسیر حرکت خود هم برای اخذ مجوزهایش به چالش دچار شود و هم تصویر شفافی از نیازها و ظرفیت‌های خالی در حوزه گردشگری شهرمان نداشته باشد.

*گردشگری سیاحتی و سلامتی، اولویت سرمایه‌گذاری

رئیس پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان‌رضوی از «امنیت سرمایه گذاری» به عنوان یک مولفه مهم یاد می‌کند و می‌افزاید: پروژه‌های بزرگی در مشهد در سال‌های اخیر با چالش و شکست مواجه شدند که همین امر فضا و امنیت سرمایه گذاری را متاثر از خود می‌سازد. 10، 15سال پیش رغبت به ساخت پروژه های اقامتی و تجاری بسیار زیاد بود اما در حالی‌که متولیان بخش[E2]  خصوصی اعلام می کنند، ظرفیت های موجود اقامتی در ایام مختلف سال خالی می‎مانند؛ باز شاهد احداث زائرسراهای تقریبا دولتی هستیم.

از او می‌پرسیم کدام جنبه‌ها و شاخه‌های گردشگری در شهر مشهد، در امتداد گردشگری زیارتی، دارای پتانسیل مطلوب برای سرمایه‌گذاری هستند، در پاسخ از دو محور مهم سخن می‌گوید: یکی از ظرفیت‌های مورد نیاز سرمایه‌گذاری در مشهد، در حوزه «سیاحتی» است. البته نه پارک‌های آبی که به لحاظ تعداد به اشباع رسیده‌اند بلکه با ایده‌های جدید، باید ظرفیت‌های نو خلق شود. این‌ها برای گردشگران و زائران جذابیت فراوانی خواهند داشت. اما دومین محور «گردشگری سلامت» است که زیرساخت‌هایش- از نیروی متخصص تا زنجیره خدمات وابسته به آن- در مشهد فراهم هستند اما ضعف مدیریت در این عرصه، کلاف سردرگمی را موجب شده و معادلات را در این حوزه به نفع بخش دلالی و غیررسمی تمام کرده است.

رفیعی، همه آن چراهایی که در باب دلایل ضعف در حوزه سرمایه گذاری گردشگری شهر مشهد وجود دارد را با ذکر این نکته پاسخ می گوید: ظرفیت‌های گردشگری و حتی زیرساخت های فراهم شده در این حوزه، بر کسی پوشیده نیست اما باید پرسید با وجود این پتانسیل‌ها چرا هنوز «سند جامع گردشگری» که نقشه راه ما را برای فردایِ این عرصه مشخص می سازد، تدوین نشده است؟ نقشه‌ای که بگوید در آتیه صنعت گردشگری به چه بسترها و زیرساخت‌های نویی نیاز دارد؟ پاسخ بدهد که آیا به هتل‌سازی بیشتر نیاز است؟ اصلا برای دیگر اشکال گردشگری به چه زیرساخت‌هایی نیاز داریم؟ فقدان چنین نگاه کلان و هدفمندی، به سرمایه گذاری‌های حوزه گردشگری در مشهد آسیب وارد می کند. چرا که برنامه‌ریزی‌ها روزمره و برای گذران امور کوتاه مدت خواهد بود و باید مدام منتظر فردا و اتفاقات آن باشیم بدون آنکه بدانیم چه باید بکنیم؟ همین می شود که چشم باز می‌کنیم و می‌بینیم بخش خصوصی فعال در این عرصه با چالش مواجه شده و خطر ورشکستگی او را تهدید می‌کند.

*دولت همراه بخش خصوصی باشد، نه رقیب آن

این کارشناس حوزه گردشگری، نقدهای مسئولان دولتی به ضعف بازاریابی در بخش خصوصی را این گونه جواب می دهد: اگر چنین است، چرا دولت در همین رابطه به کمک فعالان این حوزه نمی‌آید و به جای آن، بعضا خود مدیریت امور را بر عهده گرفته و به رقیب بخش خصوصی در این عرصه تبدیل می شود که مصداق آن را می توان در ایجاد زائرسرا دید.

او نکاتی را هم در باب موج جدید گردشگرانی عنوان می کند که اختلاف نرخ ارز، آن‌ها را مشتاق سفر به ایران کرده است؛«در شاخص های رقابت پذیری که نهاد بین المللی مربوطه، سالانه گزارش می‌کند، ایران سال‌هاست که در زمینه قیمت رتبه یک دنیا را دارد؛ یعنی ما ارزان‌ترین کشور در عرصه گردشگری هستیم. حتی به فرض اینکه ارزانی نرخ ارز، بر جریان جذب گردشگر موثر واقع می شود، باید پرسید چرا با هجوم گردشگران و زائران مواجه نشدیم؟ چرا یک دفعه 20میلیون گردشگر وارد ایران نشد و نهایتا 4یا 5میلیون نفر چمدانشان را به قصد سفر به کشورمان بستند؟ حقیقت اینجاست که تنها نرخ ارز بر امر جذب گردشگر موثر نیست و از روابط سیاسی تا مسائل فرهنگی، بر این عرصه اثرگذار می‌باشند، پس باید در تحلیل‌هایمان با نگاه منطقی به این مسائل توجه کنیم تا در معادلاتمان به اشتباه دچار نشویم.

رئیس پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان‌رضوی، از سه اقدام کلیدی برای اصلاح چهارچوب های برنامه ریزی در حوزه گردشگری و به تبع آن بهبود رویه‌های سرمایه‌گذاری سخن به میان می آورد و یادآور می‌شود: همان‌طور که تاکید شد، باید تدوین سند جامع گردشگری و نقشه راه این حوزه، در دستور کار قرار گیرد. دیگر آنکه، بخش دولتی بپذیرد که دولتی است و به قواعد بخش خصوصی احترام بگذارد، متقابلا بخش خصوصی نیز باید حضورش را پررنگ‌تر و مدیریتش را توانمند‌تر کند. نکته سوم اینکه، به تقاضای گردشگران و زائران نیز احترام بگذاریم و بکوشیم خواسته‌هایشان را بشناسیم، چون منهای اطلاع از این موارد، برنامه‌ها و اقداماتمان راه به جایی نمی برد.

در حوزه زیرساخت‌های گردشگری، نیازسنجی نشده است

یوسف بیدخوری، معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان در ابتدای گفتگویش با ما بر اهمیت توجه به دگیر ظرفیت های گردشگری مشهد در کنار زیارت پا می‌فشارد و لیست بلند و بالایی از ظرفیت‌های تاریخی و فرهنگی، اکوتوریسم، روستایی و بوم گردی، سلامت و... را در استانمان  خراسان رضوی  ارائه می کند که می‌توانند بهانه جذب گردشگر باشند و می گوید: بسترها و ظرفیت های فراوانی در هر کدام از این بخش ها فراهم است؛ از آرامگاه مفاخر نامدار این استان تا سایت های پرواز و پیست اسکی، در کنار ده ها ظرفیت دیگر، بسته کاملی از انواع گردشگری را در خطه خراسان رضوی شکل می دهند.

 مسافران بهانه بیشتری برای ماندن می خواهند

این مقام مسئول تاکید می کند که اقتصاد گردشگری بخش جدانشدنی این مفهوم است و باید بر روی آن حساب ویژه‌ای باز کرد. او گوشه چشمی دارد به مسئله ماندگاری زائر دارد که در پیوند با این مقوله است و از آن روزگاری یاد می کند که زائران با نیت اقامت 10 روزه و بیشتر به شهرمان سفر می‌کرده اند و یادآور می‌شود: در آن ایام سفرها دشوار و طولانی بود، پس مدت اقامت را بیشتر می‌کردند اما حالا بحث سفرهای سریع مطرح است. اقامت‌های کوتاهی که البته در طول سال ممکن است چندین بار تکرار شوند. به این استناد، می‌توان کاهش ماندگاری زائر را به متوسط 3 تا 5/3روز طبیعی تلقی کرد.

او می‌گوید که تلاش معاونت گردشگری در این سال ها، بسط و توسعه همین ظرفیت های ماندگاری زائر بوده است و توضیح می‌دهد: می‌کوشیم تا گردشگر را ترغیب کنیم سفری به دیگر شهرستان‌ها و روستاهای استان نیز داشته باشد. توسعه بوم‌گردی در استان با همین نیست نیت انجام شده و 26اقامتگاه در این رابطه پیش‌بینی شده است و 100پرونده دیگر نیز در این حوزه،  در صف انتظار صدور مجوز هستند.

حرف را با او به آمارهای واقعی زائران مشهدالرضا و تاثیر اعداد و ارقام احصاء شده در این حوزه بر مباحث سرمایه‌گذاری می‌کشانیم که در پاسخ متذکر می‌شود: آمارهای ورود گردشگر که از طریق مراجع مربوطه اعلام می شود؛ به استناد دوربین هایی‌ست که در مسیرهای ورودی شهر مشهد نصب شده و توامان آمارهایی که از فرودگاه، راه آهن و پایانه‌های مسافربری به آن افزون می شود. البته در جهان در حال حاضر از سیستم های پیشرفته‌ای برای بررسی این موضوع استفاده می‌شود اما ما اغلب باید به مدد دوربین‌ها و حدسیاتمان این مباحث را احصاء کنیم که البته همین مسئله روی آمارها اثرگذار بوده است.

 او درباره انباشت سرمایه‌ها به ویژه در حوزه ساخت و ساز مراکز اقامتی- آن هم در حالی‌که مراکز موازی دیگری در بخش دولتی و خانه‌مسافرها، با این عرصه خدماتی در رقابت هستند - می‌گوید: ساخت و سازهای جدید در بحث هتل‌ها مورد اعتراض سرمایه گذاران این عرصه است، اما اجازه بدهید اشاره کنم که مجوز این مراکز عمدتا در گذشته صادر شده و حالا در مراحل پایانی ساخت و بهره برداری هستند و مالکان آن‌ها ناگزیرند مرکز اقامتی را وارد فاز خدمات رسانی کنند.

*به‌واسطه یک دوره رکود، نمی توان توسعه زیرساخت های گردشگری را متوقف کرد

معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی در ادامه گوشه‌چشمی دارد به اتفاقات مربوط به سفارت عربستان در مشهد اشاره می‌کند و می گوید: بعد از آن اتفاق، حضور پررنگ زائران عربستانی یا گردشگران کشورهای حاشیه خلیج فارس تا حد زیادی در مشهد کاهش یافت و همین امر بر فعالیت مراکز خدماتی وابسته به صنعت گردشگری موثر بود.

وی اذعان می کند که توسعه ارتباطات و بهبود تعاملات با دیگر کشورهای جهان می تواند گردشگران را از اقصی نقاط جهان به شهرمان جذب کند و مصداق آن را حضور چشمگیر زائران عراقی می داند که البته نوسانات ارزی، فرصت خوبی برای سفر آن ها فراهم کرده است.

بیدخوری تاکید می کند: در حال حاضر هتل های اطراف حرم رضوی به واسطه همین مسئله سطح اشغال خوبی دارند. باید بپذیریم که به واسطه یک دوره رکود در حوزه گردشگری نمی توان توسعه زیرساخت ها را متوقف کرد و باید در اندیشه آینده و نیازهای آن نیز باشیم. به نظر می رسد راهکار در این حوزه توسعه ظرفیت‌های حضور گردشگران و زائران در شهرمان است.

این مقام مسئول ادامه می‌دهد: در کشورمان اغلب وقتی حوزه‌ای رونق می‌گیرد، با هجوم سرمایه‌گذار مواجه می‌شود، این موضوع را در بحث توسعه بازارها و مراکز تجاری شهر مشهد یا حتی مراکز تفریحی نظیر پارک‌های آبی می‌توان دید. آن رویکرد شتابزده باعث شده تا امروز توجیه اقتصادی بسیاری از همین زیرساخت ها از دست برود. البته مجوز ساخت و توسعه این مراکز از سوی ما صادر نمی شود اما چالش را در عاملی مهم‌تر می‌دانیم و آن نبود «طرح جامع گردشگری» به عنوان یک سند بالادستی برای راهبری همه زیرساخت های این بخش است.

وی ادامه می دهد: این سند نیازسنجی‌های لازم را در افق‌های مختلف برای ظرفیت ها و زیرساخت های مورد نیاز گردشگری صورت می‌دهد و بستری را فراهم می‌کند تا تورمی در این بخش‌ها شکل نگیرد. توامان در کنار آن نیز بسته‌های سرمایه‌گذاری تعریف می‌شود تا خلاء‌ها و نیازها را جبران کنند.

*افق بلندمدت را ببنیم و روابط‌مان را با دیگر کشورها توسعه ببخشیم

بیدخوری باور دارد در شرایطی که اقتصاد مبتنی بر کشاورزی یا صنعت به دلایل متعددی با مشکلات مختلفی دست و پنجه نرم می‌کند؛ باید بخش گردشگری را توسعه داد تا جبران اشتغال و درآمد برای جامعه باشد.

او نوید می‌دهد که جلسات خوبی با نمایندگان گردشگری کشورهای همسایه انجام شده تا از فرصت نوسانات ارزی برای جذب گردشگر استفاده شود.

خواسته وی توسعه و تعمیق روابط خارجی و رفع مشکلات این بخش برای حضور پررنگ تر گردشگران خارجی است و تاکید می کند: باید یک نگاهمان به آینده باشد. درآمدهای این حوزه می تواند تاثیر بسزایی بر اقتصاد کشورمان بگذارد. تاکید من این است که همه امور را باید بلندمدت ببینیم و ظرفیت‌هایمان را به جهان معرفی کنیم، معرفی کنیم و معرفی کنیم.