سنگهای پیش پای سنگان

در شماره گذشته گزارشی با عنوان غفلت از بزرگترین سرمایه معدنی شرق کشور منتشر کردیم و به مشکلات معادن سنگان خواف پرداختیم؛ مشکلاتی چون تامین آب، حمل و نقل مواد معدنی، خام فروشی و... گریبان سنگان خواف را گرفته و با وجود توجه مسئولان و نمایندگان مجلس به این منطقه (آنطور که در سخنان و مصاحبه‌هایشان می‌خوانیم)، چالشها همچنان باقی است و حل مقطعی مشکلات و راه حلهای کوتاه مدت، نتوانسته گره از موانع پیش روی معدن‌کاران این منطقه بردارد؛ منطقه‌ای که باعث شده زنجیره تولید در حوزه فولاد در استان تقریبا کامل و فرایند تولید کنسانتره، گندله، خردایش و آهن اسفنجی و... انجام شود؛ بنابراین، اهمیت توجه بیشتر به این بخش دوچندان می‌شود.

پنجشنبه گذشته گردهمایی فصلی روسای سازمان‌های نظام مهندسی معدن کشور در هتل پردیسان مشهد برگزار شد و فرصتی دست داد تا با دست‌اندرکاران معدنی کشور و استان در خصوص وعده‌هایی که برای حل مشکلات سنگان داده شده، صحبت کنیم.

مدیریت غیرتخصصی در مجموعه سنگان

داریوش اسماعیلی، رئیس فراکسیون معدن مجلس، ریاست سازمان نظام مهندسی معدن کشور را هم برعهده دارد. از او درباره مشکلات سنگان خواف می‌پرسیم؛ در وقت 5 دقیقه‌ای که برای مصاحبه به ما داده، حدود یک دقیقه به اهداف نظام مهندسی معدن و صیانت از مواد معدنی در معادن کوچک و بزرگ و اهمیت منطقه معدنی سنگان در کشور می‌پردازد؛ مجبور می‌شوم حرف‌هایش را قطع کنم و از او بپرسم برای حل مشکلات سنگان چه کرده‌اید.

اسماعیلی ابتدا توپ را به زمین مدیریت مجموعه سنگان می‌اندازد و می‌گوید: برای ما در سازمان نظام مهندسی معدن کشور قابل قبول نیست که مدیر مجموعه بزرگی چون سنگان فردی غیرمتخصص باشد؛ این با اصول کارشناسی و فنی در معدن منطبق نیست.

او معتقد است اگر سیاست‌گذار تخصص چندانی در حوزه‌ای که سیاست‌گذاری می‌کند نداشته باشد، چندان مشکل‌زا نیست! اما برای حاکم شدن اصول فنی در معدن، مدیریت آن باید اهل فن باشد. اسماعیلی البته نمی‌گوید در فراکسیون معدن مجلس برای حل این موضوع چه کرده و آیا تلاش و یا رایزنی برای فعالیت فردی متخصص در مدیریت این مجموعه انجام داده است یا خیر.

از رئیس فراکسیون معدن مجلس درباره تامین آب به عنوان بزرگترین مشکل پیش روی معادن و صنایع معدنی سنگان و برنامه‌ریزی برای حل این موضوع می‌پرسم، او به طور شفاف به این سوال هم پاسخ نمی‌دهد و می‌گوید: برای حل مشکل آب، کارها ابتدا بدون مطالعات اولیه انجام شد؛ واحدهایی چون کنسانتره، گندله و آهن اسفنجی در آن منطقه مستقر شده و احتمالا در آینده واحد شمش‌سازی هم مستقر می‌شود، همه این صنایع نیاز جدی به آب دارند و باید فکری به حال آینده کرد زیرا با این وضعیت کشاورزی منطقه از بین می‌رود و مردم برای تامین آب شرب خود دچار مشکل می‌شوند.

وی تصریح می‌کند: برای اینکه از مازاد آب ناشی از صرفه‌جویی در بخش کشاورزی استفاده شود، ابتدا باید کاری کارشناسی صورت بگیرد زیرا میزان آب مورد نیاز سنگان بیش از اینهاست و اولین لرزه‌ای که به تن مردم خواهد افتاد همین است که کشاوری خود را ترک کنند.

رئیس سازمان نظام مهندسی معدن کشور در خصوص عدم همکاری وزرات نیرو در آبرسانی به واحدهای سنگان، اظهار بی‌اطلاعی می‌کند و باز هم با اکتفا به بایدها و توصیه‌ها، می‌گوید: باید کمیته‌ای متشکل از ارگانها و وزارتخانه‌ها و سازمانهای مختلف برای پیگیری این مشکل ایجاد شود، ما در نظام مهندسی معدن جلسه‌ای دوساعته با وزارت نیرو برای همکاری دو طرفه داشتیم و تفاهم‌نامه خوبی برای بررسی و رفع مشکلات معادن در پیش داریم.

انتقال مواد معدنی از سنگان؛ راهکارها و دیگر هیچ!

ابتدا این موضوع مطرح بود که فرآوری سنگ آهن در سنگان خواف به میزان آب زیادی نیاز دارد و ممکن است در آینده این مساله مشکل‌ساز شود اما با مطالعات انجام شده، به روشهایی دست پیدا کردند که میزان مصرف آب در این حوزه کاهش یابد و به حداقل برسد. مطالعات همچنان ادامه دارد تا بتوان به طرقی دست یافت که میزان مصرف آب در این منطقه را بیش از گذشته کاهش داد.

این نکته‌ای است که عباسعلی ایروانی، مدیرکل دفتر نظارت امور معادن وزارت صنعت، معدن و تجارت به آن اذعان کرده و می‌گوید: برخی از چاه‌های کشاورزی سنگان خواف که مورد استفاده قرار نمی‌گرفت، خریداری شد تا با توجه به کاهش سطح آبهای زیرزمینی، بتوان آب مصرفی مورد نیاز حوزه معدن را تامین کرد. البته استفاده از منابع آبهای زیرزمینی برای بخش معدن درست نیست و سازمان آب نیز استفاده از این دسته از آبها را ممنوع کرده است. در حال حاضر برای گذر از مشکل کم آبی در منطقه سنگان خواف، قرار شده از پساب شهری آن مناطق استفاده شود تا پس از تصفیه برای فرآوری سنگ آهن مورد استفاده قرار گیرد.

وی درباره موضوع عدم همکاری وزارت نیرو نیز اظهار می‌کند: زمانی که پروژه‌های عظیم راه اندازی می‌شود، نیازمند زیرساختهایی مانند راه آهن، جاده، تامین آب و... است که خارج از حیطه وظایف وزارتخانه است؛ بنابراین، اگر پروژه‌ای در سطح ملی پذیرفته می‌شود، دستگاه‌های دیگر نیز موظف به همکاری برای اجرایی شدن آن هستند. البته وزارت نیرو در حد توان خود، همکاری لازم را در منطقه سنگان داشته و اجازه اجرایی شدن پروژه استفاده از پساب شهری این منطقه را صادر کرده و این را می‌توان به عنوان همکاری تلقی کرد. 

از نماینده وزارت صنعت و معدن درباره مشکل انتقال مواد معدنی از سنگان می‌پرسیم، اما او تنها به بیان راهکارهایی چون احداث خط آهن و اصلاح جاده‌ها می‌پردازد و دقیقا نمی‌گوید که این وزارتخانه چه رایزنی و اقدامی برای حل این مشکل انجام داده است.

ایروانی درباره مشکل خام فروشی مواد معدنی استخراج شده از سنگان هم می‌گوید: متاسفانه معدن‌کاران با این هدف فعالیت می‌کنند که مواد معدنی را استخراج کنند و آن را به فروش برسانند و به اینکه می‌توانند در حوزه فرآوری نیز سرمایه‌گذاری کنند، توجهی ندارند. اما هر معدن به ویژه معادن بزرگ باید در چارچوب برنامه‌های بلند مدت کشور حرکت کند. یکی از این برنامه‌ها جلوگیری از صادرات خام مواد معدنی است تا ارزش افزوده و اشتغال به دنبال داشته باشد. این درست است که معادن مجوز دریافت کردند تا مواد معدنی را بهره‌برداری کنند و در این زمینه مقداری حقوق دولتی پرداخت می‌کنند اما مواد معدنی سرمایه‌‎های کشور هستند و منافع آن برای عموم مردم است. بنابراین باید حداکثر استفاده از این منابع را داشته باشیم.

انتقال صنایع معدنی به خارج از سنگان توجیه اقتصادی ندارد

برخی از فعالان محیط زیست می‌گویند سنگان خواف، منطقه‌ای کم آب است و چرا به این سمت حرکت کردیم که اقداماتی نظیر کنسانتره و گندله‌سازی در آن انجام شود؟

علی رسولیان، مدیر کل هماهنگی امور اقتصادی استانداری خراسان رضوی در اینباره میگوید: این عملیات در آن منطقه ضروری است و در غیر این صورت، باید هزینه بسیاری برای حمل خاک و سنگ پرداخت کنیم و دیگر توجیه اقتصادی نخواهد داشت بنابراین، امکان انتقال فرایندهایی که در منطقه سنگان خواف انجام می شود به خارج از استان وجود ندارد و غیراقتصادی است.

وی میافزاید: برای حل مشکل آبی سنگان راهکارهایی تعریف شده؛ نخست استفاده از آب شوری است که در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد و از کشور خارج می‌شود؛ در حال حاضر در بخش هایی از سنگان سرمایه گذاری شده تا بتوان به طریقی از آب شور استفاده کرد. راهکار دیگر این است که با بخش کشاورزی تفاهماتی در حوزه استفاده از آب برای معادن به ویژه معدن سنگان خواف صورت گیرد به گونه ای که میزان تولیدات در حوزه کشاورزی کاهش نیابد و با توسعه بخش کشاورزی و افزایش بهره وری بتوان از آب مازاد در بخش معدن استفاده کرد؛ شرکتهای فولادی در کوتاه مدت این مسیر را پیش گرفته اند و به موفقیت‌هایی نیز دست پیدا کرده اند.

رسولیان با اشاره به استفاده از پساب شهری در منطقه سنگان خواف به عنوان یکی دیگر از راهکارهای موجود در رفع مشکل تامین آب معادن و صنایع معدنی اظهار می‌کند: امکان تصفیه این آب وجود دارد؛ این موضوع نیازمند تصفیه پساب مناطق شهری در همان نقطه است و البته برخی از شرکتها به این مقوله ورود پیدا کردند.

در سالهای اخیر که سخن از انتقال آب از دریای عمان به خراسان رضوی برای جلوگیری از پررنگ شدن بحران آبی در این استان است، استفاده از این آب برای صنایع معدنی منطقه سنگان خواف هم مدنظر مسئولان قرار گرفته. رسولیان در این باره با بیان اینکه گندله‌سازی و خردایش نیازی به آب ندارد و تنها صنایع کنسانتره نیازمند آب است، می‌گوید: برای تامین این نیاز در دراز مدت باید از آب دریای عمان استفاده کنیم. البته شرکتها به سمت تکنولوژی های کم آب بر گام برداشتند به طوریکه برخی از این شرکتها از فناوریهایی استفاده می‌کنند که در کنسانتره نیز میزان آب کمتری مصرف می‌شود.

جلوگیری از خام‌فروشی نیازمند زمینه‌سازی است

حبیب‌الله ترشیزیان، رئیس سازمان نظام مهندسی معدن خراسان رضوی نیز با اشاره به پیشنهادات سازمان نظام مهندسی معدن استان برای حل مشکل تامین آب سنگان اظهار می‌کند: تعدادی از چاههای کشاورزی خریداری شده و تغییر کاربری به صنعتی پیدا کرده است که البته برخی با این مسئله موافق و برخی دیگر مخالف هستند زیرا معتقدند بهتر است آب از دریای عمان منتقل شود، برخی دیگر نیز به علت مسائل زیست محیطی با این موضوع مخالفند؛ تمام این مسائل باید مورد بررسی کارشناسی قرار گیرد و به یک جمع‌بندی برسد. البته برای حل این مساله تصمیمات نباید سیاسی باشد و کاملا بر اساس علم اتخاذ شود زیرا تصمیمات سیاسی در این منطقه نتایج خوبی به همراه نداشته است.

ترشیزیان می‌افزاید: اولین مساله‌ای که بسیار حائز اهمیت است، تامین آب شرب و نیازهای غذایی مردم است چرا که محصولات استراتژیک مانند گندم باید تولید شود. به عقیده من، وزارت نیرو در یک دوراهی قرار گرفته و نمی‌داند که اولویت را به بخش کشاورزی و یا صنعت بدهد زیرا در بخش کشاورزی، کشاورزان انتظاراتی دارند اما آب را هدر می‌دهند و محصولاتی بسیار آب‌بر تولید می‌کنند و راندمان و بهره‌وری پایینی دارند؛ شاید بهترین راه این باشد که کشاورزان به سمت کشت گلخانه‌ای قدم بردارند تا بتوان از منابع آبی استفاده بهینه کرد‌.

وی درباره مشکل خام فروشی مواد معدنی سنگان نیز معتقد است تا زمانی که کارخانجات مصرف کننده مواد معدنی در داخل کشور نیازمند این مواد هستند، باید اولویت با تامین مواد معدنی مورد نیاز آنها باشد، اما اگر این نیاز وجود نداشته باشد مواد معدنی باید صادر شود. در حال حاضر تولیدکنندگان سنگ آهن اعلام می‌کنند، مواد معدنی را به همان قیمتی که صادر می‌شود در داخل کشور می‌توانند خریداری کنند اما خریداری بدین صورت وجود ندارد و تولیدات ایمیدرو جوابگوی ظرفیت کارخانه‌های موجود فولاد است؛ کارخانه‌های جدید کنسانتره و گندله باید به سمتی حرکت کنند تا مواد معدنی را از این تولیدکنندگان خریداری کنند، زیرا همه ما معتقدیم که مواد معدنی باید در داخل کشور فرآوری شود و مورد استفاده قرار گیرد و زمینه‌های آن باید فراهم شود.

اولویت‌بندی برای آب سنگان یا انتقال از دریای عمان؟

آنچه از سخنان مسئولان و فعالان معدنی کشور و استان برمی‌آید، این است که باید اولویت ویژه‌ای برای تامین آب صنایع معدنی در سنگان در نظر گرفته شود. اینکه با حجم میزان آب مصرفی برای تولید یک تن فولاد که اشتغالزایی قابل توجهی به دنبال دارد، هندوانه تولید و صادر شود، از نظر صرفه اقتصادی به هیچ وجه قابل توجیه نیست اما از بعد محیط زیستی و گذران روزگار کشاورزان سنتی، موضوع متفاوت است. شاید اگر خیلی زودتر از اینها اصلاح الگوی کشت و افزایش بهره وری آب در بخش کشاورزی اتفاق می‌افتد، امروز بحران کمتری در این منطقه کم آب شاهد بودیم و صنایع هم برای ادامه حیات خود به این سو و آن سو چنگ نمی‌زدند.

منطق حکم می‌کند در سرزمینی که با کمبود آب مواجه هستیم، به سراغ بخش‌هایی برویم که با توجه به میزان مصرف آب، ارزش افزوده و اشتغال بیشتری ایجاد کند. این راهی است که بسیاری از کشورها پیش گرفتند و اجتناب ناپذیر است، اما نمی‌توان از اهمیت کشاورزی در زندگی مردمی که یک عمر به این روش زندگی می‌کردند هم چشم‌پوشی کرد؛ بنابراین لازم است مسئولان تصمیم گیری و عملیاتی کردن تصمیمات برای افزایش بهره‌وری و اصلاح الگوی کشت را سرعت ببخشند.