وقتی سیل آمد ما کجا بودیم؟!

با چنین شرایطی انتظار می‌رود کشور ما دارای یک سیستم مجهز پیش آگاهی و نیز یک سامانه مدیریت ریسک کارآمد باشد. اما آنچه‌ دیدیم غافلگیری بود و کاسه های چه کنم در دست مسئولان امر.

واقعیت این است که در فضای علمی‌ و تکنولوژیکی کشور امکان به وجود آوردن یک سامانه سراسری پیش آگاهی ( Early warning) کارآمد برای همه پدیده های زیانبخش جوی که در بالا ذکر شد وجود دارد. ما دانشمندان قابلی در هواشناسی و اقلیم شناسی داریم‌ که بتوانیم این پدیده ها را به دقت پایش کرده و به موقع هشدار صادر کنیم.

بنابراین فقر‌ علمی و تکنیکی نیست که ما را غافلگیر می کند. در اینکه مدیریت ریسک باید جایگزین مدیریت بحران شود نیز کسی تردید ندارد. مبانی تئوریک مدیریت ریسک هم چندان پیچیده نیست که ندانیم چیست و چگونه باید انجام شود.

با اینحال در حال حاضر کشور ما فاقد سیستم سراسری اعلام هشدار خطر وقوع پدیده های زیانبخش جوی است. شوریختانه ما در تشکیلات اداری هم صریحا "مدیریت بحران" را رسمیت داده ایم و خبری از مدیریت ریسک نیست.

سیل آمد و مدیرانی که برای چنین بحران بزرگی آماده نبودند، در مشکلات ناشی از آن غرق شدند. واحدهای اجرایی مرتبط با امداد سیل نه تنها با یکدیگر هماهنگ نبودند که در برخی موارد با هم اصطکاک و مناقشه هم داشتند.

در روزهای سرد و سخت سیلاب های گسترده آق قلا و گمیشان و پل دختر و حمیدیه و سوسنگرد نه تنها اثری از مدیریت ریسک نبود که مدیریت بحران را نیز در بحرانی عمیق فرو برده بود.

این ناهماهنگی ها گاه موجب تشدید خسارت ها نیز می شود. مثلا مدیریت سدهای جنوب می‌توانست با مدیریت ریسک مناسب و با در نظر گرفتن ضریب ریسکی که از رابطه ساده ای محاسبه می شود، قبل از وقوع بارندگی، تخلیه سدها را شروع کند.

ضریب ریسک عبارت است از حاصلضرب احتمال وقوع خطر ضرب در میزان خسارت. با چنین رابطه ساده ای، آبگیری سدهای کرخه، دز و کارون را می شد مدتها قبل در سطحی نگهداشت که بارندگی هایی از این دست قابل کنترل تر باشند و نیز سدهای بوستان و گلستان و وشمگیر بر روی گرگان رود.

مدیریت ریسک می تواند به ما بگوید که کدام سدها برای کنترل سیلاب خالی نگهداشته شوند و کدام سدها برای ذخیره آب! اما زندگی در منطقه خشک و نیمه خشک گاه متصدیان سدهایی را که وظیفه کنترل سیلاب را بر عهده دارند وسوسه می کند تا آنها را بیشتر آبگیری کنند و در تابستان آب بیشتری برای استفاده داشته باشند. دقیقا در همین جاست که آن احتمال و آن دوره بازگشت خودش را نشان می دهد و سیلی را که انتظار آمدنش بسیار کم بود، می آید و ما را غافلگیر می کند.

بنابراین باید با مطالعه کامل شرایط محیطی، انسانی، اقتصادی و حتی سیاسی-امنیتی هر منطقه همواره برای بدترین شرایط آماده بود، حتی برای وقوع سیلاب هایی با احتمال بسیار کم.

بنابراین پس از وقوع چنین فاجعه بزرگی، انگار ما اندکی به خود آمده ایم و باید با کار و سرمایه گذاری وسیع راهی  را آغاز کنیم که اگر به درستی پیموده شود، می توان امیدوار بود در آینده سیل که می آید نه تنها کسی را نگران‌ نکند، بلکه بتوان از مزایای آب بسیاری که با خود آورده بهره گرفت و شاد بود.

عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد