گرد و غبار شرق کشور؛ خطرات و چالشها

مهمترین مناطق انتشار گرد و غبار عمدتا در نیمکره شمالی در یک کمربند خشک از سواحل غربی شمال آفریقا، خاورمیانه، تا جنوب، مرکز و شمال شرقی آسیا قرار دارند اما دامنه انتقال و تاثیر گرد و غبار بسیار وسیعتر می باشد. از میان 151 کشور عضو UNCCD  حدود 77 درصد  به طور مستقیم از مسائل گرد و غبار  تاثیر می پذیرند در صورتی که 23 درصد از این کشور ها منبع انتشار گرد و غبار هستند.

شرق ایران و غرب افغانستان به دلیل وزش بادهای شدید 120 روزه سیستان مهمترین مناطق انتشار گرد و غبار برای جنوب غرب آسیا هستند. این بادها در فصل تابستان از مناطق شمالی به دلیل اختلاف فشار در مناطقی در شرق دریای خزر و کوههای هندوکش به سمت جنوب شرق ایران و پاکستان به دلیل کاهش فشار در آنجا جریان می یابند و در این مسیر ارتفاعات شرق خراسان و غرب افغانستان نقش تعیین کننده ایی در افزایش شدت باد در مناطقی از قبیل تایباد و سیستان دارد.  

بستر خشک دریاچه ها(از قبیل دریاچه آرال) اخیرا به یکی از مناطق مهم برداشت گرد و غبار  تبدیل شده است. برخی از گرد و غبار این منطقه به شرق ایران و به طبع خراسان می رسد. بیابان قره قوم در جنوب غرب ترکمنستان از  دیگر مناطق انتشار گرد و غبار می باشد. این بیابان به دلیل همجواری با استان خراسان رضوی بیشترین سهم را در تولید گرد و غبار  ورودی به این استان دارد. نوار باریکی در شرق دریای خزر در کشور ترکمنستان نیز منشا برداشت گرد و غبار ورودی به شمال شرق ایران می باشد.  در کشور افغانستان و بخصوص غرب هرات نیز در برخی ماههای سال محل انتشار گرد و غبار ورودی به خراسان می باشد.

در ایران مطالعه ایی تحت عنوان شناسایی کانون های بحرانی فرسایش بادی وجود دارد. بر اساس آن در استان خراسان رضوی 15 کانون عمده فرسایش بادی وجود دارد که در  برخی مواقع از ان به اشتباه به مناطق بحرانی گرد و غبار  نیز نام برده می شود. شناسایی کانون های بحرانی فوق اساسا بر مبنای برداشت و حرکت ماسه های بادی انجام گرفته است در صورتی که معیارهای شناسایی کانون های بحرانی گرد و غبار می تواند متفاوت باشد. این تفاوت ها ناشی از دامنه گسترش ، نوع اثر و نوع عملیات منجر به تولید گرد و غبار می تواند باشد.

یکی از کانون های عمده انتشار گرد و غبار در خراسان رضوی در  شهرستان سرخس  واقع شده است. در فصول بهار و تابستان گرد و غبار این مناطق ضمن تحت تاثیر قرار دادن ساکنان این  مناطق به غرب و جنوب انتقال داده می شود. در حالی که در فصل پاییز و زمستان  کانون گرد و غباری سرخس منابع  گرد و غباری را به سمت ترکمنستان و افغانستان انتقال می دهد.این نکته را نیز باید در نظر بگیریم که همراهی گرد و غبار با  انتشار گاز دی اکسید گوگرد از چاه ها و  پالایشگاه گاز خانگیران  در این منطقه زمینه را برای خطرات بیشتر فراهم نموده است. اراضی کشاورزی آبی و دیم رها شده استان از نقاط مستعد انتشار گرد و غبار می باشند. بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که  روزهای بسیار ناسالم از لحاظ کیفیت هوا در شهر مشهد در ارتباط  با وقوع گرد و غبار در بیابانهای اطراف می باشد. اراضی بیابانی و کویری استان با پوشش مرتعی  اندک که در بخش زیادی از استان از جمله در شهرستان گناباد، بخش هایی از نیشابور و سبزوار  و جنوب استان وجود دارد از دیگر مناطق اصلی انتشار  گرد و غبار می باشند. عملیات معدن کاوی  بخصوص معادن پلاسری در شهرستان خواف باعث انتشار زیاد گرد و غبار در این مناطق می گردد.

طوفان  گرد و غبار آسیب های زیادی را بر جامعه بشری از طرق مختلف وارد می کنند و این خطرات به ترتیب در سه فرایند انتشار، انتقال و ته نشینی طبقه بندی می شوند. ارزیابی اثرات آنها نیز متنوع است و تلاش های نسبتا کمی برای ارزیابی تاثیرات آنها بر شرایط اقتصادی صورت گرفته است. ارزیابی هایی که تاکنون نیز انجام شده است، نشان می دهد که هزینه های سالانه وقوع  گرد و غبار  بیابانی در برخی از نقاط جهان به ده ها میلیون دلار می رسد و چه بسا که ممکن است به بیشتر از این و حتی به میلیاردها دلار نیز برسد اما متاسفانه ارزیابی جامعی از این لحاظ در ایران وجود ندارد.

برخلاف عملیات کنترل فرسایش بادی که در هر سه مرحله برداشت ، حمل و رسوب  می تواند انجام گیرد ،عملیات کنترل گرد و غبار باید در مرحله برداشت صورت گیرد. برای کاهش خطرات گرد و غبار و کاهش خطر بلایای طبیعی رویکرد دو گانه ایی وجود دارد. این اقدامات در دو بخش کاهش انتشار و کاهش اثر متمرکز می گردند. اقدامات کاهش اثر شامل سیستم یکپارچه پایش و پیش آگاهی، ارزیابی ریسک/ اثر  و پهنه بندی مناطق آسیب پذیر می باشند و عملیات کاهش انتشار شامل  مدیریت پایدار از زمین و منابع آبی است.

عضو هیئت علمی گروه مدیریت مناطق خشک و بیابانی دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد