اهمیت «هویت» در حل مسائل اجتماعی اقتصادی

این همان مساله‌ای است که به عقیده برخی کارشناسان در مشهد رخ داده است. تغییرات نسلی و فاصله از هویت‌های پیشین. همان چیزی که این روزها اندیشمندان را به فکر انداخته تا به فکر تعریف یا تقویت هویتی برای مشهد باشند.

«هویت به جنبه‌های مختلف زندگی معنا می‌دهد و انواع مختلفی مانند هویت دینی، هویت جنسی، هویت زبانی و... دارد». این همان چیزی است که هادی خانیکی، استاد علوم ارتباطات، در نشست هم‌اندیشی دانشوران فرهنگ و هویت با موضوع ضرورت پرداختن به سویه‌های هویتی مشهد در پژوهشکده ثامن به آن اشاره کرد.

با این حال نباید از یاد برد که هویت اثری دوگانه بر جامعه می‌گذارد. براساس دیدگاه خانیکی «از یک سو تقویت تعلق خاطرها به هویت نیازمند است و از دیگر سو تقویت هویت به بروز رویاروییبین افراد کمک و جنبه‌های اختلافی را برجسته می‌کند».

او هویت را در دنیای امروز یک مساله می‌پندارد. باید توجه داشت هویت معلولی از عوامل مختلف است که خود بر آن اثر می‌گذارد. مهم‌ترین ویژگی اثرگذار بر هویت در جامعه امروزی، شبکه‌ای شدن جامعه است.

خانیکی می‌گوید«در حقیقت امروز ارتباطات خودگزین در ساختار فنی خود تغییر پیدا کرده و به جای ارتباطات جمعی که در آن یک پیام به صورت انبوه منتقل می‌شد، قرار گرفته و به همین جهت است که هویت سیال و شکننده شکل گرفته است. از نظر تحولات جهانی نیز دو روند متناقض جهانی شدن و محلی شدن روی هویت اثرگذار بوده است».

هویت یک برساخته اجتماعی است و نه یک مقوله ذاتی

به عقیده این استاد علوم ارتباطات امروز هویت یک برساخته اجتماعی است و نه یک مقوله ذاتی. او می‌گوید «در دنیای امروز هویت در هر آن در حال ساخته شدن است. براساس دسته‌بندی «مانوئل کاستلز»3 گونه هویت اجتماعی در شرایط کنونی شکل می‌گیرد؛ یک مورد هویت مشروعیت‌بخش است که براساس خود مشروع و مطلق ساخته می‌شود. هر چقدر این هویت محدودتر باشد، گونه‌های دیگر هویت در برابر آن سربلند می‌کند. اجتماعی شدن شبکه‌های اجتماعی هویت مشروعیت‌بخش را به چالش می‌کشد و هویت مقاومت را در برابر آن شکل می‌دهد. هویتی که دیگری را نمی‌پذیرد و به صورت رادیکال و خصومت‌آمیز آن را رد می‌کند».

این همان چیزی است که این روزها از آن زیاد صحبت می‌شود. هویت‌های خالی از معرفت. هویت‌هایی که شکل افراطی پیدا می‌کند و می‌تواند برای یک جامعه خطرناک باشد. «البته گاهی هویت مقاومت که واکنشی به هویت‌های محدود است، به هویت‌های خشن تبدیل می‌شود که معمولا هویت‌هایی تک‌پاره و یک‌بعدی است و در جامعه مخاطره ایجاد می‌کند و هر لحظه امکان انفجار در جامعه می‌رود».

با این حال خانیکی از نوع سومی از هویت نیز یاد می‌کند که انعطاف بیشتری دارد. او می‌گوید «البته هویت سوم هویت منعطف نام دارد که برنامه‌دار بوده و براساس پذیرش تفاوت‌ها و ایجاد ارتباط تعاملی بین آنایجاد می‌شود».

خانیکی با اشاره به سیاستگذاری‌های فرهنگی کشور در برخورد و حفظ هویت‌ها بیان می‌کند«ما معمولا برای حفظ استمرار تاریخی و به منظور داشتن یک حافظه تاریخی در سیاست‌گذاری‌های فرهنگی از این مساله دور بوده‌ایم. حفظ این حافظه ایجاب می‌کند بدانیم مساله هویت برای هر جامعه‌ای چه اهمیتی دارد.در هر شکلی از توسعه، داشتن حافظه و تعلق خاطراهمیت دارد».

یکی از سوالاتی که پاسخ به آن از نظر خانیکی دور نماند، این بود که آیا برجسته شدن هویت می‌تواند به ستیز و اختلاف منجر نشود؟

براساس دیدگاه خانیکی «هویت‌های باز، چندوجهی و متکثر که مبتنی بر گفت‌وگو است، می‌تواند باب تعلق خاطر به گذشته و ایجاد شرایطی برای زیستن در وضعیت موجود را باز کند. گفت‌وگو تفاوت را به جای تخاصم می‌نشاند و آن را به رسمیت می‌شناسد. در حقیقت گفت‌وگو پذیرش دیگری متفاوت را فرصتی برای معنا کردن هویت خود می‌داند».

او ادامه می‌دهد«این مساله در کشور ما اهمیت دارد. در کشور ما نسل به جای طبقات نشسته و این نشان می‌دهد تحولات نسلی در ایران دارای اهمیت است و باید آن را به رسمیت شناخت. البته باید توجه داشت خیلی از سخنان ما در مورد هویت از منظر علم اقتصاد بی‌اهمیت دانسته می‌شود. اینجاست که باید از منظر توسعه نیز به هویت نگاه کرد و روشن کرد مباحث هویتی چقدر می‌تواند برای حل مسائل اقتصادی مهم باشد».

خانیکی یکی از مشکلات پرداختن به هویت را نگاه نوستالژیک به آن می‌داند و تاکید می‌کند«ما باید از هویت چیزی بیرون آوریم که قابل دیالوگ باشدو گفت‌وگو بین ما و نسل بعدی صورت گیرد».

استاد علوم ارتباطات خاطرنشان می‌کند «شکل‌گیری و تقویت هویت فقط این نیست که شهرداری یا سازمان میراث فرهنگی کارهایی در این خصوص کند. لازم است برای این منظور میان شهروندان و مخاطبان نیز اتفاقاتی رخ دهد. در واقع باید کاوش کرد که هر کدام از 4 عنصر بناها، مفاخر، آیین‌ها و رویدادها چطور می‌تواند در مشهد جنبه هویتی پیدا کند تا به سرمایه نمادین تبدیل شود.نباید از یاد برد ما با جامعه‌ای رو‌به‌رو هستیم که با تغییرات پردامنه اجتماعی و فرهنگی روبه‌رو است».

خانیکی اضافه می‌کند «در حقیقت سیاستگذاری مساله نیست بلکه بخش مخاطبان نیز یک مساله است.باید دید چطور سودمندی جنبه‌های هویتی برای جامعه مشهدی و غیرمشهدی می‌تواند نمایان شود. در حال حاضرکه فردگرایی و منفعت‌گرایی در جامعه ایران در مقایسه با گذشته بیشتر شده، چطور می‌توان هویت را طوری ترجمه کرد که با فردگرایی و منفعت‌گرایی در یک راستا قرار گیردو از آن استقبال شود. همچنین لازم است برای تقویت هویت افراد فعال در حوزه‌های صنعت، اقتصاد، مدیریت و... نیز حضور داشته باشند و در مورد هویت مشهد سخن بگویند».

او هویت را مثابه یک مساله در دنیای امروز می‌داند و اعتقاد دارد گفت‌وگو به مثابه یک راه حل در برابر آن است.

خانیکی تاکید می‌کند «لازم است دال‌های هویتی مشهد را شناسایی کرد و دید چه میزان آن ازسرشت قدسی و چقدر آن از سرشت ملی شهر مشهد قابل استخراج است. ناپویستگی بین فرایندهای هویت‌ساز در دوره معاصر و ضعف سیاست‌های تقویت حاظفه و نهادهایی که می‌تواند منتقل کننده هویت باشد،از مشکلات کنونی ماست».

این استاد برجسته علوم ارتباطات بیان می‌کند«ضرورت دارد پرونده سویه‌های هویتی در مشهد باز شود. پیشنهاد می‌کنم در این مسیر از بین پیشنهادات موجود عناوینی که باید به آن پرداخته شود، استخراج شده و براساس آن مسائل پیش رود و از جایی، به طور مشخص، کار را آغاز کنیم. سوال اینجاست؛چطور می‌شود با نمادین کردن 4 مولفه هویت‌ساز برای نسل جدید و برای ساخت‌های غیرفرهنگی فعالیت مقوم هویت صورت داد؟ طرح این مسائل می‌تواند به صورت یکسری بحث‌ها و میزگردها مطرح شود که از دل آن برنامه‌هایی برای شهر مشهد برون آید».