اقامتگا‌ه‌های بومگردی، از فرصت تا تهدید

به نظر می‌رسد پس از بهبود روابط بین‌المللی کشور با برخی کشورها در قالب معاهده برجام، دیدگاه‌های بین‌المللی نسبت به ایران در حال دگردیسی بوده و سفرهای گردشگران خارجی به کشورمان افزایش‌یافته است. امروز که امریکا از برجام خارج‌شده، بازهم این دیدگاه تغییر زیادی نکرده و ایران به‌عنوان یکی از مقاصد گردشگری مورد علاقه اتباع کشورهای غربی شناخته می‌شود. سال گذشته 7.8 میلیون گردشگر خارجی به کشور ما سفر کرده‌اند و این آمار در سه ماه ابتدایی امسال 2 میلیون و 30 هزار نفر بوده است.

اما میدانیم که گردشگری انواع مختلفی دارد و یکی از گونه‌های بسیار رواج یافته آن در سال‌های اخیر گردشگری مبتنی بر بومگردی است. به ویژه در یکی دو سال گذشته، اقامتگاههای بومگردی جای خود را در دل صنعت توریسم باز کرده اند؛ اقامتگاههایی که نه تنها مکانی برای استراحت و ماندگاری مسافران به شمار میروند، بلکه خود نوعی جاذبه گردشگری هم هستند.

یکی از مهمترین تاثیرات این اقامتگاه‌ها افزایش بازدید مسافران از روستاها و مکانهایی است که قبلا به خاطر نبود مکانی برای استراحت، نادیده گرفته میشد و مسافران کمتری در آن منطقه حضور می یافت؛ درواقع می‌توان مهمترین اثر اقامتگاه بومگردی را افزایش طبیعت گردی مسافران و بازدید از اماکن بکر و کمتر دیده شده دانست. کارشناسان گردشگری میگویند این اقامتگاه‌ها مسافرت را همه‌جایی و همگانی می‌کند و به کسانی که محدودیت زمانی دارند، کمک می‌کند.

این نوع از گردشگری در کشور ما می‌تواند بسیار موفق باشد چراکه ایران کشوری تاریخی با پیشنیه‌ای از تمدنی بزرگ است که آثار آن هنوز هم باقی مانده و جذابیت‌های زیادی برای گردشگران به همراه خواهد داشت. خطه خراسان نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ ضمن اینکه ظرفیت‌های مذهبی و معنوی زیادی برای علاقه‌مندان امام رضا(ع) در مشهد فراهم شده است و. رویکرد تکثرگرایانه نسبت به زائران، برگزاری مراسم مختلف مذهبی، پوشش رویدادهای مشهد در سطح ملی و منطقه‌ای و همچنین امنیت پایدار ایران در مقایسه با امنیت شکننده شهرهای مذهبی دیگر دنیا توانسته مشهد و خراسان را به‌عنوان یک شهر مذهبی نسبت به سایر شهرهای مذهبی جهان متمایز کند. بااین‌حال در کنار این، ظرفیت بومگردی در خراسان نیز گسترش نسبتا خوبی داشته و سرمایه‌گذاری‌ها را به خود جذب کرده است اما در این زمینه استانهایی هستند که از خراسان رضوی پیشی گرفته اند.

رتبه سوم خراسان رضوی در تعداد اقامتگاههای بومگردی

آنطور که یوسف بیدخوری سرپرست معاونت گردشگری اداره‌کل میراث ‌فرهنگی خراسان رضوی می‌گوید «تعداد اقامتگاه‌های بومگردی در استان‌های اصفهان و شیراز بیش از سایر استان‌هاست و خراسان رضوی در رتبه سوم  قرار دارد.»  او اضافه میکند: در مقایسه با دیگر استان‌ها مانند اصفهان که 400 اقامت‌گاه بومگردی در اختیار دارد، این احتمال وجود دارد که تعداد اقامت‌گاه‌های بومگردی استان ما نیز به 120 مورد برسد. البته تلاش شده صدور مجوزها بی‌رویه نباشد و کیفیت لحاظ شود.

او میافزاید: تقریبا در هیچ شهری از خراسان رضوی نیست که اقامت‌گاه بومگردی نباشد؛ با توجه به آمار اعلام شده در حال حاضر استان ما 75 اقامت‌گاه بومگردی دارد و برای 115 مورد دیگر نیز موافقت‌های اولیه صورت گرفته و در برخی شهرها اقامت‌گاه‌های بومگردی به زودی به بهره‌برداری خواهد رسید. وی تعداد اشتغال ایجاد شده در اقامتگاههای بومگردی در سطح استان را580 نفر اعلام و خاطرنشان میکند: بر اساس پیش‌بینی‌ها به نظر می‌رسد در سال جاری حدود 700 نفر وارد فعالیت در این حوزه شوند و اشتغال ناشی از آن در استان به حدود 1300 نفر برسد.

به نظر می‌رسد توجه زیادی به اشتغال‌آفرینی این صنعت شده و سیاست‌گذاران در نظر دارند از این ظرفیت استفاده شود. باید توجه داشت در اقامت‌گاه‌های بومگردی میزان سرمایه مانند سایر تأسیسات گردشگری نیست. درواقع کسی که به سرمایه‌گذاری در این حوزه علاقه‌مند است، می‌تواند با دریافت تسهیلات ناچیزی یک اقامت‌گاه راه‌اندازی کند. بیدخوری نیز بر همین مسئله تأکید دارد و می‌گوید «تا همین اواخر دریافت یک وام 100 میلیون تومانی برای بازسازی یک مجموعه کافی بود. به لحاظ درصد اشغال نیز حجم سرمایه زیادی برای راه‌اندازی یک اقامتگاه بومگردی نیاز نیست».

اما با یک بررسی دریافتیم که به‌طور میانگین  مجموع هزینه اقامت در یک اقامتگاه بومگردی برای هر نفر بین 150 تا 200 هزار تومان است؛ البته این رقم در برخی نقاط کمتر است.

برنامه‌ریزی برای تأسیس اقامتگاه بومگردی در 50 روستای استان

سرپرست معاونت گردشگری اداره کل میراث فرهنگی استان می‌گوید «در حال حاضر در خراسان رضوی واحد احداثی اقامتگاه بومگردی نداریم و اکثر فضاهای اقامتی ساختمان‌های قدیمی است. همه ساختمان‌هایی که موافقت اولیه راه‌اندازی اقامتگاه بومگردی را دریافت کرده اند، از قبل وجود داشته است و البتهواحدهایی وجود دارد که ساخت‌و‌ساز خوبی در آنها صورت گرفته است».

او تأکید می‌کند: نکته مهم راه‌اندازی اقامتگاه‌های بومگردی این است که در روستا فضایی ایجاد شود که بتوان مردم را به سمت گردشگری در همان محیط کشاند تا ظرفیتی برای فروش محصولات خود پیدا کنند. اولویت ما در این طرح روستاهای هدف گردشگری است که تعداد آن به 50 مورد می‌رسد. یکی از شرایط ارزیابی این است که در روستای هدف گردشگری این قابلیت‌ها ایجاد شود. کار ما البته فقط معطوف به روستای هدف گردشگری نیست چون اقامت صرف هدف کار ما نیست بلکه روستاگردی و بهره‌گیری و شناسایی صنایع‌دستی و... نیز اهمیت دارد.

بیدخوری خاطرنشان می‌کند: در حال حاضر گردشگران مسلمان خارجی زیادی به اقامتگاه‌های بومگردی  خراسان سفر می‌کنند. همچنین گردشگران اروپایی در سفر به استان معمولا آغاز سفر خود را از مناطقی مانند خواف، نشتیفان و گناباد آغاز می‌کنند و تقریبا تمام اقامتگاه‌های بومگردی استان شاهد حضور گردشگران خارجی بوده است.

تنها نیمی از اقامتگاه‌های بومگردی کشور با اصول استاندارد مطابقت دارد

بااین‌حال مانند هر عرصه‌ای اقامتگاه‌های بومگردی با آسیب‌هایی نیز رو‌به‌رو است. یکی از این آسیب‌ها رشد بی‌رویه این مجموعه‌هاست.

صادق کاظمیان یکی از کسانی است که مدیریت یک اقامتگاه بومگردی را بر عهده دارد؛ او دبیر جامعه حرفه‌ای اقامتگاه‌های بومگردی کشور و رئیس هیئت‌مدیره همین تشکل در استان نیز هست؛ کاظمیان می‌گوید «اقامتگاه‌های بومگردی صرفاً در مکان‌هایی با بافت طبیعی ایجاد نمی‌شود بلکه ساختارهای فرهنگی، زیست‌محیطی، آثار و ابنیه تاریخی و فرهنگ، پوشش و خوراک بومی نیز جزو جاذبه‌های اقامتگاه‌های بومگردی است».

کاظمیان معتقد است در یک اقامتگاه بومگردی باید مسائلی نظیر طراحی، معماری و چیدمان رعایت شده باشد. در جامعه حرفه‌ای اقامتگاه‌های ایران 1800 اقامتگاه فعال است که در بهترین حالت 400 مورد آن در حال فعالیت  بوده و شاید نیمی از آن نزدیک به اصول استاندارد بومگردی باشد.

 در آیین‌نامه ابلاغی احیای اقامتگاه‌های بومگردی به مسئله استانداردها تأکید شده است. درواقع اقامتگاه‌ها باید در جهت پیاده‌سازی اصول میهمان‌نوازی، حمایت از بوم منطقه، آشناسازی مردم بافرهنگ، آیین‌ها و سنت‌ها، ارائه و معرفی صنایع‌دستی و... حرکت کنند

کاظمیان بابیان اینکه اصلی‌ترین کار یک اقامتگاه «میهمان‌نوازی» است تصریح می‌کند: نکته دیگر تعامل صاحبان اقامتگاه‌ها با روستاییان و محلی‌هاست.

او از صدور بی‌رویه مجوزها در حوزه فعالیت اقامتگاه‌های بومگردی به‌عنوان یک آسیب یادکرده و می‌گوید: صدور بی‌رویه مجوزها موجب حداقل شدن راندمان‌ها و بهره‌وری‌هاست. این مسئله در مورد بومگردی نیز رخ‌داده است. اقامتگاه بومگردی ظرفیتی است که می‌تواند اشتغال ایجاد کند ولی نباید از شاکله خود خارج شود. این مسئله منجر به بروز دو آسیب می‌شود؛ نخست اینکه نظام اقتصادی روستا بر هم خواهد خورد. شرایط نباید به‌گونه‌ای باشد که یک روستایی زمین و دام خود را بفروشد و خانه بومگردی راه‌اندازی کند اما مسافری برای اقامت سراغ او نیاید. از دیگر سو، بهره‌برداران این اقامتگاه‌ها نیز وقتی ببیند اقامتگاه تبدیل به تأسیسات کسب پول شده و استانداردها رعایت نمی‌شود، به این مفهوم بدبین می‌شوند. در حال حاضر تقاضای سفر مسافران خارجی برای این اقامتگاه‌ها افزایش‌یافته  و باید این ظرفیت را حفظ کرد».

به نظر می‌رسد امروز در کشور ما اقامتگاه‌های بومگردی به‌اندازه موردنیاز توسعه‌یافته و باید بیشتر روی آموزش کار در آن تمرکز کرد. همچنین باید تلاش کرد پراکنش اقامتگاه‌ها با دقت صورت گیرد. مالک و مؤسس ارگ رادکان در این خصوص می‌گوید «مناطقی در استان و کشور هست که در یک روستای آن چندین اقامتگاه بومگردی فعال است اما در روستای مجاور هیچ مورد مشابهی نیست که این مسئله می‌تواند زمینه بروز اختلاف باشد.

کاظمیان تأکید می‌کند: به نظر من آموزش فقط برای صاحبان و اقامتگاه‌های بومگردی کافی نیست بلکه مردم و جامعه محلی و همچنین متولیان روستاها و شهرستان‌ها و دفاتر خدمات مسافرتی نیز نیازمند آموزش در این حوزه هستند.

اقامتگاه بومگردی مسافرخانه ارزان‌قیمت نیست

او ارائه ارزان خدمات اقامتگاه‌های بوم گردی را آسیب دیگری می‌داند که گریبان گیر برخی مجموعه‌های این‌چنینی شده است. کاظمیان می‌گوید: متأسفانه نگاهی در مورد ارائه خدمات توسط اقامتگاه‌ها وجود دارد مبنی بر اینکه خدمات این مجموعه‌ها باید ارزان باشد. آژانس‌های مسافرتی نیز بعضاً همین دید رادارند که نگاه صحیحی نیست و موجب آسیب به این نوع اقامتگاه‌ها می‌شود».

اما موضوع دیگری که در باب اقامتگاه‌های بومگردی مطرح است؛ این است که  این اقامتگاه‌ها عرصه رقابت برای مجموعه‌های مسافری نیز محسوب می‌شود شاید از این دیدگاه اقامتگاه‌ها بتوانند عرصه را بر مجموعه‌های مسافرتی تنگ کنند.

البته محمد قانعی رئیس اتحادیه هتلداران خراسان رضوی عقیده دیگری دارد و می‌گوید: از دید من اقامتگاه بومگردی باید در عرصه‌های ییلاقی، روستاها و اماکنی که به‌نوعی می‌تواند فضای تفریحی و توریستی داشته و یا در مناطق مطلقاً روستایی تشکیل شود تا سنت‌های قدیمی ما ارائه‌شده و از جذابیت‌های مخصوص آن فضا برخوردار باشد.

قانعی تأکید می‌کند «بااین‌حال به نظر من راه‌اندازی مجموعه‌های بومگردی و اقامتگاه‌ها در داخل شهرها امری اصولی نیست. به نظر من تعریف کلی بومگردی به طبیعت بازمی‌گردد و شهرهای سنتی را شامل می‌شود. این موارد مدنظر قانون‌گذار بوده و به همین جهت لازم نیست در شهری مثل مشهد چنین مجموعه‌هایی تأسیس شود».

با همه این تفاسیر، می‌توان گفت اقامتگاه بومگردی فرصتی برای جذب مسافران بیشتر به مناطقی است که درگذشته به دلیل مشکل اقامت، کمتر موردنظر گردشگران بوده است. اما برای اینکه این فرصت به تهدیدی برای ضرر رساندن به محیط و یا دور کردن مسافران از آن منطقه تبدیل نشود، باید تمهیدات لازم از سوی مسئولان امر اندیشیده شود. مسائلی چون بهداشت، امنیت، تعرفه، تراکم اقامتگاه‌ها در مناطق مختلف و... ازجمله مسائلی است که باید مدنظر قرار گیرد.