بحران بیخ گوش خراسان

هم‌اکنون از 2718 کیلومترمربع مساحت دشت مشهد حدود ۱۰۰ کیلومترمربع آن در محدوده فرونشست قرار دارد و دشت بردسکن ازنظر وجود عوارض سطحی شامل درز و شکاف‌های ایجادشده در مناطق مسکونی و دشت نیشابور ازنظر نرخ بالای فرونشست زمین در بین 5 دشت بحرانی استان در بحرانی‌ترین حالت قرار دارند.تقریباً همه می‌دانند که یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین دلایل بروز این وضعیت،اضافه برداشت‌هایی است که از سفره‌های آب زیرزمینی به دلیل خشک‌سالی صورت گرفته است. درواقع،تداوم پدیده خشک‌سالی ظرف دو دهه اخیر در بخش وسیعی از کشور از یک‌سو و همچنین برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی موجبات وقوع پدیده فرونشست زمین را در بسیاری از دشت‌های حاصلخیز فراهم کرده و خراسان رضوی هم از به دلیل شرایط بحرانی‌اش درزمینهٔ خشک‌سالی، از این قاعده مستثنا نیست.اما در این میان و در سال‌های اخیر کارشناسان و برخی دستگاه‌های مرتبط با موضوع برای جلوگیری از تداوم فرونشست زمین در خراسان رضوی تلاش‌هایی داشته‌اند، هرچند نتیجه گرفتن تلاش‌ها با مانع بزرگی به نام «نبود بودجه» مواجه شده است؛ همان‌طور که سال 95 اداره کل زمین‌شناسی شرق کشور پروژه پایش فرونشست در دشت‌های خراسان رضوی را باهدف تهیه نقشه پهنه‌بندی میزان نشست و نقشه خطر این مخاطره به استانداری خراسان رضوی ارائه کرد که به گفته جعفر طاهری مدیرکل این سازمان باوجود پیگیری‌های متعدد هنوز امکان جذب اعتبار استانی برای انجام کامل این پروژه فراهم نشده است.

البته طاهری این را هم گفته که «در اسفند 96 از محل منابع در اختیار سازمانی، اعتباری برای پایش فرونشست در 5 دشت بحرانی خراسان رضوی اختصاص یافت که این مطالعات به‌عنوان جامع‌‌ترین مطالعات مرتبط با پدیده فرونشست در این استان به شمار می‌رود و نتایج آن به‌زودی به مراجع ذی‌ربط ارسال می‌شود». اما این حرکت کند سازمان‌ها و دستگاه‌ها در برابر تغییرات آب و هوایی و سرعت گرم‌تر شدن زمین و فرونشست دشت‌ها، شاید چندان اثرگذار نباشد.

تا 1405 کسری مخازن آب خراسان رضوی باید به صفر برسد

شاید با بسترسازی‌های صورت گرفته برای تعریف و تأمین منابع آبی جدید برای شرق کشور، بتوان امیدوار بود که سفره‌های زیرزمینی از شر دست‌اندازی‌ها جان سالم به دربرد. طرح‌هایی مانند انتقال آب دریای عمان به شرق کشور که مشهد را نیز دربر می‌گیرد، یکی از همین طرح‌هاست. البته باید این را نیز در نظر گرفت که هزینه تمام‌شده آب انتقالی از دریای عمان بسیار زیاد خواهد بود. هرچند مشخص نیست مابه‌التفاوت این هزینه چطور تأمین خواهد شد و هنوز سؤالاتی بدون پاسخ  در برابر این طرح وجود دارد.

 اما حجت علی شایان فر مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان رضوی از هدف‌گذاری کارگروه سازگاری با کم‌آبی و شورای حفاظت از منابع آب در این زمینه خبر می‌دهد و می‌گوید: طبق هدف‌گذاری انجام‌شده، تا سال 1405 برداشت از سفره‌های زیرزمینی باید به‌گونه‌ای باشد که سطح کسری مخازن ما به صفر برسد. این برنامه‌ریزی قرار است با همکاری مجموعه همیاران آب، شرکت‌های آب منطقه‌ای و آب و فاضلاب و... پیش برود.

شایان فر یکی دیگر از راهکارهای کاهش برداشت غیرمجاز از سفره‌های آب زیرزمینی را مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز می‌داند و می‌گوید: با بستن چاه‌های غیرمجاز و کاهش برداشت مازاد از چاه‌های مجاز و همچنین با به‌کارگیری روش‌های نوین در بخش کشاورزی و صرفه‌جویی در مصارف شرب و صنعتی کسری مخزن تا سال 1405 به صفر رساند. او تصریح می‌کند: در حال حاضر میزان کسری مخزن خراسان رضوی در سال یک میلیارد مترمکعب است که امیدواریم با فراهم شدن امکانات و کمک مردم این کسری کاهش یابد.

شایان فر همچنین از تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی استان توسط سازمان نقشه‌برداری خبر داده است.

بررسی وضعیت فرونشست‌ دشت‌های استان  درگیر پراکنده‌کاری است

غلامرضا لشکری پور استاد گروه زمین‌شناسی دانشگاه فردوسی هم از پروژه‌هایی می‌گوید که اداره کل زمین‌شناسی روی آن کار می‌کند اما با مشکل کمبود اعتبار روبه‌رو است.

او تصریح می‌کند:در سال‌های اخیر بیش از توان آبخوان دشت مشهد آب مصرف‌شده و همین مسئله موجب فرونشست این دشت می‌شود. در حال حاضر منطقه توس با بیشترین فرونشست مواجه است. معمولاً وقتی نشست زمین رخ می‌دهد، آسیب به لوله‌های آب و گاز را در پی دارد. همچنین چاه‌هایی که هزینه زیادی برای حفاری آن صورت گرفته هم آسیب می‌بیند. این وضعیت در قسمت شمال غرب مشهد وجود دارد.

لشکری پور ادامه می‌دهد: شرکت گاز نیز در این زمینه در حال انجام اقداماتی است که مربوط به تأثیر فرونشست‌ها بر آسیب لوله‌های گاز است. این مسئله در محدوده غرب دشت مشهد تا چناران و در مسیر خط لوله گازی سرخس به سمت نکا است و این نشست‌ها بر احتمال تأثیرپذیری تأسیسات می‌افزاید.

لشکری پور نیز تنها راهکار کاهش فرونشست‌ها را برداشت در حد توان آبخوان‌ها می‌داند.او می‌گوید: اگر این برداشت کاهش یابد، مشکلات مربوط به فرونشست‌ها نیز کاهش خواهد یافت. باید توجه داشت خیلی از این برداشت‌ها توسط چاه‌هایی است که روی آن کنترلی نیست و آمار دقیقی در مورد برداشت چاه‌ها وجود ندارد. البته در شهر مشهد کمی مشکل حل‌شده و با انتقال آب از سد دوستی برداشت‌ها متوقف شد به‌طوری‌که در حال حاضر در این شهر افت سطح آب متوقف‌شده و آب در حال بالا آمدن است.

به عقیده لشکری پور «تاکنون مدیریت جامعی که به‌صورت یکدست روی مسئله کار کند، در هیچ دشتی پیاده نشده است. درحالی‌که در کشورهای غربی برای بررسی وضعیت زمین حفاری‌هایی صورت می‌گیرد که بر اساس آن دقیقاً میزان نشست لایه‌ها روشن می‌شود و پیش‌بینی‌های لازم نیز صورت می‌گیرد. در ایران در ارتباط با نشست زمین کارهای زیادی انجام‌شده ولی هیچ‌گاه اقدام جامعی در این خصوص صورت نگرفته است».

او ادامه می‌دهد:در بقیه دشت مشهد کارهای زیادی به‌صورت پراکنده یا دوباره‌کاری صورت گرفته ولی کار اساسی نشده چون وزارتخانه مشکلات مالی دارد. باید توجه داشت لازمه بررسی نشست‌ها حفاری است. برای تخمین یافتگی خاک باید نمونه دست‌نخورده داشته باشیم و حفاری کنیم که این کار هزینه می‌خواهد و چنین اقداماتی در حال حاضر صورت نگرفته است».

کشف رود، کلید حل ماجرا

برخی کارشناسان هم دیدگاه دیگری در مورد حل مشکل فرونشست‌ها دارند. به اعتقاد آنان اگر بتوان مسئله کشف رود را حل کرد، مشکل فرونشست‌ها در دشت مشهد نیز حل خواهد شد؛ اما چگونه؟

مهدی جمشیدی مدیرعامل جمعیت ناجیان آب خراسان رضوی در این خصوص می‌گوید «در حال حاضر بیش از 120 درصد آب تجدیدشونده مشهد برداشت می‌شود». او اقدامات صورت گرفته برای برطرف شدن مشکلات مربوط به دشت مشهد را در حد گفته‌ها می‌داند و اضافه می‌کند: البته اقدام خوبی که اخیراً استاندار خراسان رضوی انجام داد، این بود که برای حل معضل کشف رود فرمانده مشخصی تعیین کرد و شهردار مشهد برای این منظور عهده‌دار مسئولیت شد درحالی‌که حدود 20 تا 30 سال است که این مسئله بین دستگاه‌های اجرایی در حال چرخش است.

 طبق بررسی‌های کارشناسان پیش‌ازاین بیشتر آلودگی‌ها در بالادست کشف رود بود که حال این آلودگی‌ها در پایین‌دست رخ می‌دهد.

به عقیده جمشیدی «فاضلابی که وارد کشف رود می‌شود، حول‌وحوش 100 تا 150 میلیون مترمکعب در سال است؛ یعنی تقریباً دوسوم مصرف آب مشهد. راهکار این است که با تصفیه و بازچرخانی این فاضلاب و انتقال آن به بخش کشاورزی، چاه‌های کشاورزی بسته می‌شد و از این طریق 150 میلیون مترمکعب برداشت از آب‌های زیرزمینی کاهش می‌یافت. البته این راهکار مربوط به 20 سال پیش است و شرکت آب منطقه‌ای هرسال برای آن بودجه دریافت می‌کرد و وظیفه داشته 150 میلیون مترمکعب فاضلاب را بازچرخانی کند ».

دو، سه سال پیش بود که خبرهایی مبنی بر خطر فرونشست زمین در مسیر راه‌آهن مشهد به تهران به گوش می‌رسید؛ منشأ اصلی این اتفاق در دشت نیشابور بود و تصاویری هم در آن زمان منتشر شد. امروز هم دشت نیشابور یکی از دشت‌هایی است که در وضعیت بحرانی قرار دارد؛ درباره پیگیری مجلسی‌ها برای نجات دشت‌های بحرانی از این وضعیت به سراغ حمید گرمابی، نماینده نیشابور  می‌رویم؛ او البته پاسخ کاملی از پیگیری نمایندگان در خانه ملت نمی‌دهد و می‌گوید: در نیشابور فرونشست و شکاف‌های طولانی به طول چند ده کیلومتر ایجادشده است. البته این مسئله در بسیاری از مناطق کشور وجود دارد. این موضوعی است که باید با پژوهشکده‌های مختلف برای حل آن همکاری کرد و پروژه‌های مطالعاتی برای روشن شدن دلایل آن انجام داد.

وی ادامه می‌دهد: البته برای پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی اقوال دیگری هم گفته می‌شود مانند حرکت لایه‌های زمین. ادامه این مسئله ممکن است به‌عنوان نمونه راه‌آهن تهران و مشهد را تحت تأثیر قرار دهد. باید توجه داشت این مسئله در حال تبدیل‌شدن به یک مشکل ملی است و نیاز به مطالعات دقیق دارد.

به نظر می‌رسد هنوز راهکار جامعی برای بررسی و جلوگیری از این وضعیت تدوین‌نشده است. در حال حاضر چنین رویکردی برای حل مشکل کم‌آبی در شرق کشور شکل‌گرفته و تقریباً یک اجماع نسبی بین مسئولان برای انتقال آب دریای عمان به شرق کشور وجود دارد و در مورد فرونشست‌ها نیز لازم است چنین ضرورتی احساس شود. فرونشست زمین مسئله‌ای است که به‌صورت چراغ خاموش پیش می‌رود و می‌تواند در بلندمدت فجایعی را ایجاد کند. به همین جهت ضروری است در مورد آن چاره‌ای اندیشید.