غفلت از «زرشک» در غوغای «زعفران»

غلامرضا قوسی، رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی در مهرماه امسال، سطح زیرکشت زرشک در مزارع خراسان جنوبی زرشک را بیش از 16 هزار هکتار اعلام کرده است و پیش‌بینی می‌شود که از این میزان بیش از 20 هزار تن زرشک برداشت شود؛ در حالی که سال گذشته بالغ بر 18 هزار و 830 تن زرشک در این استان برداشت شد‌ه بود.

زرشک، محصولی استراتژیک و منحصر به فرد

احمد بالندری، عضو هیئت علمی گروه زیست فناوری مواد غذایی پژوهشکده علوم و صنایع غذایی در اینباره می‌گوید: کشت و پرورش زرشک بی دانه به عنوان یک محصول اقتصادی در خراسان جنوبی متداول و بیش از 200 سال قدمت دارد. مناطق زرشک کاری ایران عمدتاً  در شهرستان‌های قاین و بیرجند قرار دارند. زرشک بی‌دانه با بیش از 16000 هکتار سطح زیر کشت و حدود 20 هزار تن محصول خشک به عنوان کالایی بومی و منحصربفرد کشورمان شناخته شده است. در طول سه دهه گذشته، سطح زیرکشت زرشک 5.4 برابر و میزان تولید آن 4.7 برابر شده است. زرشک بی‌دانه  فقط در ایران به صورت یک گیاه اقتصادی پرورش داده می‌شود و درآمد سالیانه این محصول سبب گردش اقتصادی و اشتغال هزاران هزار خانواده روستایی در خراسان جنوبی می‌شود.

بالندری اضافه می‌کند: این محصول علاوه بر فرآوری به صورت خشک، مربا، لواشک، سوهان، کنسانتره و انواع آب میوه، می‌تواند به صورت نوشابه، مارمالاد، شربت‌های ترکیبی، انواع چاشنی‌های غذایی، پودر میوه، رنگ و طعم‌دهنده خوراکی، سس، ژله و ده‌ها محصول دیگر فرآوری و ارائه شود.

18 هزار و 500 تن زرشک، کشت سال 97

امین حسینی، فعال حوزه بازرگانی کشاورزی  با اشاره به اینکه بیش از 98 درصد تولید زرشک خوراکی، در ایران و در خراسان جنوبی صورت می‌گیرد و کشورهای دیگر همچون کره جنوبی در بحث زرشک تزئینی فعالیت می‌کنند؛ اظهار می‌کند:  در حال حاضر تنها کشور افغانستان نهال زرشک را در کشور خود کشت کرده اما هنوز به تولید انبوه نرسیده است. در ایران هم برخی استان‌ها همچون اصفهان و البرز زرشک خوراکی کشت می‌کنند اما نسبت به کل تولیدات زرشک رقم چشمگیری نیست و معمولا به دلیل عدم توانایی این استان‌ها در فرآوری، زرشک را پس از برداشت به بیرجند و قاین ارسال می‌کنند. در سال گذشته ۱۸ هزار و ۵۰۰ تن تولید شده در خراسان جنوبی تولید شده است.

حسینی می‌افزاید: هنوز زرشک در بازار جهانی شناخته شده نیست اما در چند سال اخیر با توجه به افزایش حجم صادرات، نهال‌های زرشک را به افغانستان انتقال دادند اما تاکنون به باردهی نرسیده است. در حال حاضر حجم زیادی از زرشک در داخل مصرف می‌شود ولی صادرات زرشک نسبت به سال‌‌های قبل افزایش یافته است؛ به عنوان مثال میزان صادرات زرشک در سال 90، حدود 20 تن بوده اما امروز تنها یک مشتری ما درخواست 20 تن زرشک دارد.

حسینی ضمن ابراز گلایه‌مندی از عدم حمایت اتاق بازرگانی از این محصول خاطرنشان می‌کند: در استان خراسان جنوبی تنها اقای احتشام در موضوع زرشک شناخت دارند، اما حمایت زیادی صورت نگرفته است و هیچ شرکت صادرکننده معتبری در خراسان جنوبی وجود ندارد. تمرکز اتاق بازرگانی خراسان جنوبی بیشتر بر زعفران است و موضوع زرشک آنقدر برای آن‌ها جدی نیست. به همین دلیل صادرات این محصول رشد زیادی نداشته است. در حال حاضر فرآورده‌های مختلفی از زرشک به صورت آب زرشک، شربت، کنسانتره و پودر تهیه می‌شود اما ظرفیت تولید فرآورده‌های متنوع غذایی و دارویی از این محصول بومی مثل تهیه رنگ‌های خوراکی نیز وجود دارد که نیاز به بررسی‌ بیشتر در زمینه تجاری‌سازی فرآیندها دارد.

مزیت های رقابتی زرشک در بازار جهانی

میوه زرشک به خاطر وجود ترکیبات زیست فعال و فعالیت آنتی اکسیدانی آن، به‌عنوان محصولی فراسودمند مورد توجه بوده و ترکیبات سلامت بخش را علاوه بر ویتامین ها و عناصر معدنی برای بدن فراهم  می‌کند. مصرف کنندگان خارجی آشنایی کمی با این محصول دارند و صادرات آن بسیار اندک است.

بالندری درباره لزوم معرفی بیشتر زرشک در بازار جهانی برای توسعه صادرات و ارزآوری این محصول استراتژیک می‌گوید: افزایش صادرات در گرو شناخت هر چه بیشتر آن در داخل و معرفی فرآورده های این محصول ارزشمند به بازارهای جهانی است. در کشور ما تاکنون به ظرفیت‌های محصولات بومی مثل زرشک توجه کمی شده است. بنابراین در جهت اهداف برنامه‌‌های توسعه‌‌ای کشور  باید از این ظرفیت‌ها استفاده شود.

محدودیت منابع آب و روند نزولی بارندگی کشور در سال‌های اخیر، توجه بیشتر به گیاهان بومی مقاوم به خشکی و شوری مثل زرشک را طلب می نماید که می‌توان از آن‌ها به طور گسترده در صنایع غذایی و دارویی بهره برد و این مهم مستلزم توجه متوازن به همه محصولات خاص کشور از جمله زرشک در کنار زعفران است.

گیاهی کم آب بر و مقاوم مطابق با اقلیم خراسان

بالندری با اشاره به اینکه با توجه به کمبود آب و شوری تدریجی خاک و آب در اکثر مناطق کوهستانی خراسان رضوی، امکان توسعه کشت زرشک بی دانه وجود دارد خاطرنشان می‌کند: زرشک بی دانه محصول منحصر بفرد ایران است و فعلاً رقیب خارجی برای این محصول وجود ندارد. برای توسعه زرشک بی دانه بعنوان سوغات خراسان می توان از توسعه تنوع در بسته بندی زرشک و همچنین تولید فرآورده های مختلف غذایی استفاده کرد. 

عضو هیئت علمی گروه زیست فناوری مواد غذایی پژوهشکده علوم و صنایع غذایی درباره خواص دارویی زرشک که لازم است در معرفی آن به بازارهای جهانی روی آنها مانور کرد، می‌گوید: ترکیبات فنولی میوه زرشک شامل آنتوسیانین‌ها و رنگدانه‌های کاروتنوئید است. تحقیقات انجام شده بر روی ترکیبات موثره زرشک، فعالیت‌های ضد سرطانی، ضد التهابی و همچنین اثرات بهبود زخم و جراحت را نشان داده‌اند. ریشه زرشک دارای ترکیبات آلکالوئیدی متنوعی است که به عنوان آنتی اکسیدان دارای اثرات هیپوگلیسمیک است و در کاهش پراکسیداسیون لیپیدی در موش‌های دیابتی مؤثر هستند. در واقع زرشک  با داشتن آلکالوئیدهایی مانند بربرین و بربامین در خود، دارای خواص آنتی اکسیدانی و پایین آورنده چربی است و می‌تواند از افزایش متابولیت‌های فعال و رادیکال‌های آزاد جلوگیری کند.

«زرشک» دارای مزیت‌های نسبی فراوانی است اما متاسفانه سال‌هاست که مورد غفلت قرار گرفته و برنامه خاصی برای توسعه تولید و صادرات آن در کشور وجود ندارد و عمده اقدامات انجام شده به ذوق و سلیقه شخصی تجار بخش خصوصی آن هم به صورت جزیره ای و پراکنده برمی‌گردد و به نظر می‌رسد این محصول ارزشمند در سایه محصول استراتژیک دیگر منطقه خراسان یعنی زعفران قرار گرفته و از ظرفیت های آن در کسب بازار خارجی و ورود ارز به کشور غفلت شده است.