قصه واسطه‌ها و سود کمِ زعفران‌کاران

رفته رفته که به ساعات پایانی برداشت زعفران نزدیک می‌شویم؛ آفتاب بیشتری هم بر مزرعه پهن می‌شود. کار برداشت که تمام می‌شود، کارگران زانوهایشان را ماساژ می‌دهند تا از گرفتگی پاهایشان بخاطر چند ساعت سرپا نشستن رها شوند. برداشت امروز تمام می‌شود و کشاورزان تازه باید به فکر توزیع گل‌های زعفرانشان برای جداسازی کلاله از گل باشند. خرده مالکان سعی می‌کنند زعفران را در خانه پاک کنند و عمده کاران آن را در بین منازل شهر و روستا توزیع می‌کنند و به نوعی هر دو گروه تا پاسی از شب مشغول این کارند تا باز فردا صبح برسد و دوباره برای برداشت محصول به مزرعه بروند.

برداشت هر کیلوگرم زعفران در مزرعه 10هزار تومان و پاکسازی محصول هم 35 هزار تومان است؛ یعنی کشاورز خرده مالکی که روزانه 20 کیلوگرم برداشت محصول دارد باید 200 هزار تومان بابت برداشت و 700 هزار تومان برای پاک کردن زعفرانش بپردازد تا بتواند محصولش را خشک کند و پس از خشک کردن بفروشد و سود بیشتری به دست آورد. در این میان، کشاورزانی که توان پرداخت هزینه جداسازی کلاله از گل را ندارند، همان ابتدای کار، محصولشان را می‌فروشند و اینجاست که در بازارهای گل شهرستان‌ها و یا در کنار مزارع، سر و کله دلال‌ها پیدا می‌شود.

دغدغه‌های کشاورزان در برداشت زعفران

هر سال با شروع فصل برداشت زعفران دغدغه‌های کشاورزانی که در تولید‌ این محصول فعالیت دارند هم شروع می‌شود؛ دغدغه‌هایی چون تهیه نیروی کار برای چیدن زعفران و پاک کردن آن (جداسازی گل از کلاله) و مهمترین موضوع یعنی قیمت محصول.

قیمت کم خرید این محصول از کشاورز در برابر هزینه‌های آن و‌ همچنین فروش چندین برابری این محصول توسط دلالان، همواره گلایه زعفران کاران را به همراه داشته است؛ کشاورزانی که بیشترین زحمت را کشیده‌اند و کمترین سود را برده‌اند. هر چند در سال‌های اخیر خرید زعفران توسط شرکت تعاونی روستایی از ضرر بیشتر کشاورزان جلوگیری کرده و بر قیمت آن تاثیر گذاشته است اما هنوز نتوانسته رضایت کشاورزان را به همراه داشته باشد زیرا حضور دلال‌ها در بازار زعفران باعث شده که این افراد با کمترین زحمت بیشترین سود را ببرند.

زحمت بسیار و سود ناچیز

جواد اسماعیلی یکی از خرده مالکان منطقه «بالا جام» تربت جام است که با گلایه از قیمت زعفران می‌گوید: قیمت زعفران آنقدر کم است که این محصول بی ارزش شده است؛ قیمت گل زعفران امسال تا کیلویی ۴۰ هزار تومان هم رسید و کارگر بابت چیدن گل کیلویی ۱۵ هزار تومان می‌گیرد و اگر بخواهیم به پاک کن (کارگری که گل را از کلاله جدا می‌کند) بدهیم، برای هر کیلوگرم ۳۵ هزار تومان دریافت می‌کنند و در مجموع، هر کیلوگرم زعفران ۵۰ هزار تومان برای ما آب می‌خورد.

تولید و برداشت 100 کیلوگرم زعفران، 7 میلیون تومان برای کشاورز هزینه دارد

اسماعیلی همچنان که مشغول رداشت محصولش است، می‌افزاید: هر ۱۰۰ کیلوگرم گل زعفران یک کیلو زعفران خشک می‌دهد که ۵ میلیون تومان هزینه چیدن و پاک کردن آن می‌شود؛ هزینه کود و چهارشاخ زنی و خارزنی و آبیاری‌اش را هم که حساب کنید، حدود ۲ میلیون تومان می‌شود و این یعنی هر کیلو زعفران ۷ میلیون تومان برای کشاورز تمام می‌شود. از طرفی، قیمت خرید هم متغیر است؛ اگر هر کیلو زعفران با قیمت ۹ میلیون تومان از کشاورز خریداری شود، در هر ۱۰۰ کیلو گل زعفران، تنها ۲ میلیون تومان برای کشاورز با این همه زحمت سود خواهد داشت. ضمن اینکه در سال اول و دوم زمین گل نمی‌دهد و خیلی وقت‌ها کشاورز برای اینکه بتواند پول کارگرش را بدهد، چون کارگر پول نقد می‌خواهد، مجبور است محصولش را همان ابتدای کار بفروشد و با این روال، واقعا چیزی برایش نمی‌ماند ولی دلال بدون هیچ زحمتی چند برابر کشاورز سود می‌کند.

این زعفران کار ادامه می‌دهد: پارسال هر کیسه کود حدود ۶۰ هزار تومان بود اما الان هر کیسه کود بیشتر از ۴۰۰ هزار تومان است و ما مجبوریم این کود را از بازار آزاد تهیه کنیم. امیدوارم مسوولان درد ما کشاورزان را درک کنند.

زعفران کاران تربت جام از تربت حیدریه و باخرز سود کمتری می‌برند

واحدی، یکی دیگر از خرده مالکان است که به خبرنگار ما می‌گوید: قیمت گل زعفران امسال خیلی کم شده و هر سه کیلو که قبلا ۸۰۰ هزار تومان بود به ۱۵۰ هزار تومان رسیده است. در این میان، مناطقی مثل تربت حیدریه و باخرز که محصولشان زودتر به دست می‌آید، بیشتر سود می‌کنند ولی مناطق گرمتر مثل تربت جام وقتی محصولش به دست می‌آید، به علت اشباع بازار قیمت‌ها پایین می‌آید. در واقع، در هنگام برداشت زعفران در تربت جام، قیمت‌ها ارتباط مستقیمی با عرضه و تقاضا دارد؛ وقتی عرضه زیاد باشد، تقاضا کم است و الان هم هر کسی از هر صنفی به کاشت زعفران روی آورده است. از طرفی، گل زعفران نیاز به کارگر برای چیدن و پاک کردن دارد و وقتی محصول زیاد است، کارگر پیدا نمی‌شود و کشاورز برای اینکه گل روی دستش نماند، مجبور است به هر قیمتی شده گلش را بدهد تا پاک کنند.

واحدی درباره فروش زعفران به شرکت تعاونی روستایی می‌گوید: پارسال زعفرانم را به شرکت تعاونی فروختم ولی رضایت بخش نبود و هر چند هفته درصدی از پولمان را واریز می‌کردند و با مبلغ اندکی که واریز می‌کردند نمی‌توانستیم کاری انجام دهیم و در نهایت شش ماه طول کشید تا کل پولمان را واریز کنند.

این کشاورز تربت جامی در خصوص چگونگی خشک کردن زعفران بیان می‌کند: اگر خود کشاورز گلش را خشک کند، سود بیشتری می‌برد؛ من قبلا محصولم را به صورت سنتی مثل حرارت بخاری یا گذاشتن روی قفسه‌های توری خشک می‌کردم اما الان این کار را با دستگاه خشک کن زعفران انجام می‌دهم. کسی که دستگاه خشک کن داشته باشد، بابت زعفران پوشال کیلویی ۲۰۰ هزار تومان و زعفران نگین کیلویی ۳۰۰ هزار تومان از کشاورزان پول می‌گیرد البته قیمت این دستگاه هم افزایش یافته؛ قبلا آن را با ۱۱ میلیون تومان می‌خریدیم و الان به ۲۵ میلیون تومان رسیده است و خرید این دستگاه برای کشاورز خرده مالک مقرون به صرفه نیست.

واحدی دغدغه دیگری هم دارد؛ او می‌‎گوید: نمی‌دانم در طی این همه سال چرا یک دستگاه گل پرکنی تولید نشده است تا کشاورزان دغدغه تامین کارگر نداشته باشند و بتوانند گلشان را جداسازی کنند؛ قبلا دستگاه‌هایی بوده که هیچ کدام بازدهی خوبی نداشته و به همین علت استقبال نشده است.

تنها یک دهم سود زعفران نصیب کشاورز می‌شود

احمدی یکی دیگر از کشاورزان منطقه بالا جام تربت جام است که ادعا می‌کند: فقط یک دهم قیمت اصلی زعفران نصیب کشاورز می‌شود و مابقی سود نصیب دلال‌ها و صادر کننده‌ها می‌شود.

وی در مورد عرضه زعفران در بورس می‌گوید: در مورد چگونگی عرضه زعفران در بورس نه دولت شفاف سازی کرده است و نه کشاورز تمایلی دارد؛ وضعیت بورس در ایران نامشخص و متغیر است و زعفران به نوعی پول نقد هست و اگر پولت سوخت چه باید کرد؟ به بورس نمی‌توان اعتماد کرد زیرا وقتی در یک روز ۲۰ هزار واحد بورس افت کرده است، آیا اعتباری به این بازار هست؟ درست است که با اینکار جلوی دلال بازی کمابیش گرفته می‌شود اما به بورس هم نمی‌توان مطمئن بود.

کشت زعفران دیگر مقرون به صرفه نیست

موسی امیری که از عمده مالکان کشت زعفران است هم به دنیای اقتصاد می‌گوید: با این هزینه‌های شخم، چهارشاخ زنی، آبیاری، چیدن، پاک کردن گل و قیمت پایین زعفران واقعا کشت زعفران مقرون به صرفه نیست و خیلی از دوستان ما که سالهاست در کشت زعفران مشغولند و جزء عمده مالکان هستند، می‌گویند بهتر است زمین‌مان را شخم بزنیم اما ما کشاورزیم و شغلمان همین است؛ چه باید بکنیم؟

این کشاورز ادامه می‌دهد: اگر بخواهیم زعفران کشت کنیم، هر هکتار نیازمند یک کیلوگرم  پیاز زعفران است و هر کیلو پیاز ۵ میلیون تومان است؛ اگر  بخواهیم۱۰ هکتار زعفران بکاریم، هزینه پیاز زعفران ۵۰ میلیون تومان می‌شود و با هزینه‌های آبیاری به حدود ۶۰ میلیون تومان می‌رسد. این درحالیست که زمینی که به تازگی کشت شده تا دو سال زعفران نمی دهد و در دو سال انگار ۱۲۰ میلیون تومان از سرمایه خود را به زیر خاک کرده‌ایم. حال اگر همین رقم را با سود بانکی حساب کنیم، طی دو سال ۳۰ میلیون تومان سود به دست می‌آوریم؛ به همین خاطر می‌گویم زعفران برای کشاورز سودی نداشته و ندارد.

امیری درباره فروش زعفران می‌گوید: ما کشاورزان همه یکدیگر را می‌شناسیم و همه محصولمان را در بازار تربت جام یا شهرهای همجوار و نهایتش مشهد می‌فروشیم و هیچ کداممان در بحث صادرات زعفران فعالیتی نداریم.

زعفران در فصل برداشت ارزان است

محمد آزادی که از دیگر کشاورزان عمده مالک منطقه است و زمانی هم در جهاد کشاورزی مسوولیت داشته است، می‌گوید: زعفران محصولی است که اگر صادر شود، برای کشاورز سود دارد در غیر این صورت هیچ توجیه اقتصادی ندارد. طبیعی است که هر محصول در زمان برداشت ارزان می‌شود و سرمایه‌دار آن را می‌خرد و نگه می‌دارد و چند ماه بعد، زمانی که محصول کم می‌شود گرانتر می‌فروشد.

آزادی درباره مشکلات و هزینه‌های زعفران کاران می‌گوید: قیمت کود نسبت به سال گذشته ۸ برابر شده و هزینه‌های کارگران در زمان برداشت هم زیاد است. وی خاطرنشان می‌کند: تنها حُسنی که زعفران دارد این است که چند روزی کارگران مشغول به کار می‌شوند؛ برخی مشغول چیدن گل می‌شوند و برخی آن را پاک می‌کنند ولی برای کشاورز چندان سودی ندارد درحالیکه همین زعفران در ترکیه هر کیلو بیش از ۲۰۰ میلیون تومان است.

حمایت دولت از زعفران کاران چگونه است؟

پس از شنیدن صحبت‌های کشاورزان به سراغ مسوولان جهاد کشاورزی می‌رویم تا اقدامات و برنامه‌های دولت برای حمایت از زعفران کاران را جویا شویم.

علیرضا عرفانی، رییس اداره جهاد کشاورزی تربت جام می‌گوید: وظیفه جهاد کشاورزی درباره تمام محصولات آموزش در بحث کشت و تولید است و ما در بحث فروش زمانی می‌توانیم ورود کنیم که قیمت تضمینی از سوی دولت مشخص شود و پس از آن، خرید محصول برعهده شرکت تعاونی روستایی است و جهاد کشاورزی نقش نظارتی دارد. وی می‌افزاید: در بحث زعفران ما حدود ۳ تا ۴ هزار نفر را آموزش دادیم؛ واحد باغبانی جهاد کشاورزی تربت جام درباره چگونگی خشک کردن زعفران آموزش لازم را می‌دهد. همچنین با اینکه دستورالعمل نیست که ما به کشاورزان کود بدهیم (چون زعفران محصول استراتژیکی مثل گندم، جو و یا ذرت نیست) ولی باز هم ما به زعفران به عنوان یک محصول ناتنی نگاه نکردیم و در بحث کود به کشاورزان کمک کردیم.

عرفانی درباره خرید تضمینی زعفران هم می‌گوید: در سنوات گذشته اتفاق خوبی که افتاد، خرید تضمینی زعفران توسط شرکت تعاونی روستایی بود؛ ولی امسال این اتفاق به هر دلیلی دیرتر انجام شد. امسال هزار میلیارد تومان تسهیلات ۱۸ درصدی برای خرید زعفران تخصیص یافت که ۳ درصد از آن را دولت به کسی که خریدار زعفران است، پرداخت می‌کند.

ایجاد بازارهای گل زعفران برای کوتاه کردن دست دلالان

رییس اداره جهاد کشاورزی تربت جام یادآور می‌شود: بحث زعفران یک مبحث کشوری است و قیمت زعفران  تربت جام با شهرهای همجوار یکسان است و سعی کردیم با ایجاد دو بازار گل در شهرستان و رصد بازار و نظارت بر آن، تا حدودی دست دلال‌ها را کوتاه کنیم ولی سود اصلی را این وسط شورای ملی زعفران و آنهایی که در صادرات فعالیت دارند، می‌برند.

عرفانی یکی از راهکارهای متعادل‌سازی قیمت زعفران را توجه به بحث عرضه و تقاضا می‌داند و می‌گوید: بهترین پیشنهاد در این زمینه بورس زعفران است تا کشاورز به هر قیمتی که بخواهد، محصولش را بفروشد اما ما نمی‌توانیم زعفران را در بورس بگذاریم بلکه خود کشاورز باید تمایل داشته باشد که البته این کار را بیشتر عمده مالکان می‌توانند انجام دهند چون خرده مالکان به پول نیاز دارند و مجبورند محصولشان را زودتر بفروشند.

شورای ملی زعفران به تعهداتش عمل نکرد

حسین محمدی، رییس اداره جهاد کشاورزی تربت حیدریه هم به دنیای اقتصاد می‌گوید: امسال قرار بود که دولت در بحث قیمت خرید زعفران ورود نکند و شورای اقتصاد و شورای ملی زعفران ورود کنند؛ در روزهای ابتدایی برداشت محصول قیمت‌ها خوب بود و شورای ملی زعفران متعهد شده بود که اگر کسی محصول کشاورز را به قیمتی که تعیین شده نخرد، خود شورا زعفران را خریداری کند ولی به این تعهدات عمل نشد و در نهایت سازمان جهاد کشاورزی و استانداری پیگیری کردند تا خرید حمایتی انجام شود.

محمدی با بیان اینکه ما در جهاد کشاورزی به دنبال افزایش عملکرد محصول هستیم، تصریح می‌کند: ما به دنبال این هستیم که اگر تولید بطور مثال  ۴ تن است، با کار مطالعاتی آن را به ۷ تن افزایش دهیم؛ بر همین اساس، کود را در اختیار کشاورزان قرار می‌دهیم و اکثر مزارع به طور مکانیزه کشت می‌شود و در بحث برداشت محصول هم یک شرکت بنیان دانش در حال پیگیری است تا نیروی کار کمتری صرف شود و هزینه‌های کشاورزان کاهش یابد.

رییس اداره جهاد کشاورزی تربت حیدریه خاطرنشان می‌کند: ما به لحاظ حمایتی ۳۰ دستگاه خشک کن زعفران در اختیار کشاورزان قرار داده‌ایم تا محصول با کیفیت بهتری داشته باشیم و در بحث بورس زعفران هم شرکت «طلای سرخ» با مشارکت بخش خصوصی و سازمان تعاونی روستایی راه‌اندازی شده است که انبار و تمام سیستم‌های سخت افزاری و نرم افزاری آن آماده فعالیت است تا کشاورزان سود بیشتری ببرند.

لزوم توجه به کشت زعفران ارگانیک

سید عبدالحسین سجادی، رییس اداره جهاد کشاورزی شهرستان قاینات هم درباره راهکارهای کسب سود بیشتر کشاورز می‌گوید: در بحث صادرات باید روی محصول ارگانیک کار شود تا قیمت‌ها افزایش یابد؛ اختلاف قیمت محصول ارگانیک با محصول عادی بسیار زیاد است. نکته دیگر اینکه، اخیرا در اروپا برای ساماندهی استفاده از سم در تولید محصولات کشاورزی، اگر در محصولی از «سم دورسبان» استفاده شده باشد، آن را برگشت می‌زنند و این درحالیست که اکثر مزارع ما از این سم استفاده می‌کنند. این موضوع باید به کشاورزان آموزش داده شود تا بتوانیم در صادرات زعفران نقش پررنگتری داشته باشیم.