سال سیاه تئاتر مشهد

در شماره قبل به وضعیت سینماهای مشهد و خراسان رضوی در دوره پاندمی کرونا پرداختیم و گفتیم در این مدت بیشترین ضرر و زیان شامل حال سینماهای بخش خصوصی و کارکنان آنها شده است. در این شماره قصد داریم وضعیت اقتصاد تئاتر مشهد در یکسال اخیر را بررسی کنیم.

در یکسال اخیر تنها 2 نمایش در مشهد اجرا شده است

از بهمن ماه پارسال تا همین امروز، با شدت گرفتن شیوع کرونا در ایران، سالن‌های سینما تعطیل می‌شد و در برخی هفته‌ها و ماه‌ها با کاهش آمار ابتلا به این بیماری، شاهد بازگشایی سالن‌های سینما به ویژه سینماهای دولتی بودیم؛ اما این موضوع درباره تئاتر و حوزه نمایش مشهد صدق نمی‌کند؛ به گفته سید جواد اشکذری رییس پیشین انجمن نمایش خراسان رضوی، با شیوع کرونا از اسفندماه پارسال تاکنون تنها 2 نمایش در مشهد اجرا شده که آن هم با مشکلات زیادی همراه بوده است. وضعیت شهرستان‌ها هم در این مدت از نظر اجرای نمایش، وخیم‌تر از مشهد بوده است.

مهدی ضیاءچمنی نویسنده و کارگردان تئاتر مشهد به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: با شیوع کرونا تئاتر در مشهد کاملا تعطیل شد و حتی زمانی که وضعیت بهبود یافت و در تهران به راحتی نمایش به روی صحنه می‌رود، در مشهد این امکان وجود ندارد و با توجه به اینکه بسیاری از عوامل تئاتر صرفا از این طریق درآمدزایی می‌کردند، غالبا بیکار هستند. آن دسته از دانش آموختگان تئاتر که آموزشگاه افتتاح کرده بودند هم از این قاعده مستثنی نیستند. در حال حاضر صرفا بازیگران تئاتر در حال تمرین و آماده بازگشایی سالن‌ها هستند و هنوز تصمیمات سیاستگذاران چندان مشخص نیست.

چه بر سر هنرمندان تئاتر مشهد آمد؟

اهالی تئاتر معتقدند که این هنر در کشور و به ویژه خراسان رضوی متولی دلسوزی ندارد و در یکسال اخیر، دورخیز مناسبی برای برنامه‌ریزی در زمینه آینده این هنر صورت نگرفته است. در این مدت هم با تعطیلی تئاتر، فعالیت شغلی عوامل این حوزه به شدت تحت تاثیر قرار گرفته است.

به گفته اشکذری، بسیاری از عوامل تئاتر تنها از این طریق امرار معاش می‌کردند و امروز به دیگر مشاغل روی آورده‌اند. این در حالی است که برخی از این افراد دارای جوایز جشنواره فجر و جوایز بین‌المللی هستند و برای این خطه افتخارآفرین بوده‌اند.

ضیاءچمنی هم در این خصوص می‌گوید: تنها 10 درصد از عوامل تئاتر که عضو صندوق هنر بودند از تسهیلات یک میلیون و 500هزار تومانی برخوردار شدند که این مبلغ بسیار ناچیز است و حمایت محسوب نمی‌شود. از طرفی، برخی از مسوولان در حمایت از تئاتر عنوان کرده بودند که اگر نمایشی به روی صحنه برود، بلیت‌های ضمانتی خریداری خواهیم کرد که متاسفانه به دلیل اعمال محدودیت‌ها و اجرا نشدن نمایش، این صحبت‌ها صرفا در حد شعار باقی ماند. این در حالی است که وقتی تئاتر قدری به شکوفایی و رونق رسیده بود، 20 درصد از فروش نمایش از عوامل تئاتر مالیات ستانده می‌شد و اکنون که این هنر نیازمند حمایت است، مسوولان این موضوع را دریغ می‌کنند.

محمد جهانپا، بازیگر و کارگردان تئاتر مشهد هم به دنیای اقتصاد می‌گوید: متاسفانه بازیگران تئاتری که دارای بیمه هنرمندان هستند، بیمه بیکاری ندارند لذا با مشکلات معیشتی بسیاری دست و پنجه نرم می‌کنند. از طرفی، مشهد مانند تهران، خانه هنرمندان ندارد که مبلغی برای حمایت از هنرمندان در نظر  بگیرد، لذا هنرمندان مشهدی که تنها از طریق تئاتر امرار معاش می‌کردند، در حال حاضر درگیر مشاغل دیگر شدند.

البته در کنار همه محدودیتهایی که کرونا برای تئاتر مشهد به همراه داشته است، نمی‌توان فرصتی که برای انجام پژوهش در این حوزه به وجود آمده را نادیده گرفت؛ به گفته اشکذری، بیشتر نمایشنامه‌نویسان در حال حاضر به پژوهش روی آورده‌اند؛ چرا که برهه فعلی، دوران شکوفایی پژوهش، نوشتار و کارهای فردی است و انجام این فعالیت ها قطعا می تواند اتفاقات خوبی را برای آینده رقم بزند.

از نحوه برگزاری جشنواره تئاتر فجر اطلاع دقیقی نداریم

هر سال در همین روزها، جشنواره تئاتر فجر، شور و شوق فراوانی را در میان اهالی تئاتر و دوست‌داران این هنر به پا می‌کرد؛ نمایش‌هایی که برخی حتی یکسال برای این جشنواره برنامه‌ریزی و تمرین کرده بودند، به روی صحنه می‌رفتند و با یکدیگر به رقابت می‌پرداختند؛ اما امسال خبری از آن شور و اشتیاق نیست.

اشکذری، رییس پیشین انجمن نمایش خراسان رضوی در این خصوص می‌گوید: متاسفانه از آن جا که فعالیت و برنامه‌ریزی برای استقبال از جشنواره فجر صورت نگرفته، نمی‌توان امید چندانی به حل مشکلات در این ایام محدود داشت. علاوه بر این، برنامه‌ریزی مسوولان هم برای این ایام مشخص نبوده و اطلاع دقیقی از نحوه برگزاری جشنواره در دسترس نیست. با این حال در صورت برگزاری جشنواره، حمایت شهرداری مشهد می‌تواند در این زمینه بسیار راهگشا باشد اما تاکنون برنامه‌ای برای حمایت از تئاتر ارائه نشده است.

ضیاءچمنی کارگردان تئاتر هم با اشاره به نبود اطلاع دقیق از برگزاری جشنواره تئاتر فجر یا نحوه آن، می‌گوید: برگزاری جشنواره به خروج این هنر از رکود کمکی نخواهد کرد؛ چرا که جشنواره در ایام محدود برگزار می‌شود و مهم‌تر آن که معدود گروه‌هایی به صورت سلیقه‌ای و گاهاً رابطه‌ای به جشنواره راه می‌یابند. نکته قابل توجه دیگر آن‌که 95 درصد ورودی جشنواره از تهران است و 5 درصد نیز از آثار شهرهای پیرامونی تهران به جشنواره راه پیدا می‌کنند. بنابراین صرفا اجرای عمومی است که به بهبود وضعیت تئاتر کمک می‌کند. وی اضافه می‌کند:  10 الی 20 اثر به صورت ویدیویی برای بازبینی در جشنواره فجر ارسال شده است که از این میان 2 اثر به جشنواره راه یافتند که هیچکدام در بخش پیشینه حضور ندارند و تنها یک نمایش در بخش شهرستان‌ها به نمایندگی از مشهد حضور دارد.

سهم مشهد در فروش آنلاین نمایش چقدر بوده است؟

در روزهای سکوت و سکون تئاتر به خاطر کرونا، اهالی این هنر و دست‌اندرکاران فرهنگی کشور به فکر راه حلی برای رونق‌دهی دوباره به این حوزه افتادند؛ پخش آنلاین تئاتر یکی از مهمترین راهکارها بود که البته موافقان و مخالفان زیادی داشت؛ به طوری که وقتی در فروردین امسال، نمایش آنلاین تئاتر آغاز شد، استقبال زیادی از سوی نامداران این عرصه صورت نگرفت.

اما سهم مشهد در فروش آنلاین نمایش چقدر بوده است؟ اشکذری، رییس پیشین انجمن نمایش خراسان رضوی در این باره به دنیای اقتصاد می‌گوید: در مشهد شاهد فروش آنلاین نمایش نبودیم و صرفا برخی از مدیران به شعار دادن در خصوص این مقوله اکتفا کردند. این در حالی است که نمایش آنلاین باید همراه با برنامه‌ریزی صحیح صورت بگیرد. علاوه بر این، نهادینه‌سازی نمایش آنلاین باید با تبلیغات و حمایت رسانه‌ای همراه باشد. نکته مهم‌تر آن که بازگشت مالی نمایش آنلاین برای عوامل تئاتر مجهول بوده و بعید است توجیه اقتصادی چندانی داشته باشد، لذا نهادینه‌سازی نمایش آنلاین زمان‌بر خواهد بود.

ضیاءچمنی هم در این باره تصریح می‌کند: تاکنون نمایش آنلاین تئاتر در مشهد وجود نداشته و برخی از نمایش‌ها در تهران در سایتی به نام تیوال به فروش رسیده اما شنیده‌ها حاکی است که استقبال چندانی هم از این اتفاق صورت نگرفته است. آن چه مسلم است نمایش آنلاین باید با تبلیغات و حمایت همراه باشد. تئاتر در حال حاضر نیازمند حمایت دولت است؛ چرا که ورود به این عرصه برای بخش خصوصی فاقد توجیه اقتصادی است. لذا تمامی ارگان‌هایی که بخشی از وظیفه‌شان مربوط به فرهنگ و هنر است، باید از این هنر حمایت جدی به عمل آورند و صرفا به شعار دادن اکتفا نکنند.

محمد جهانپا، بازیگر و دیگر کارگردان تئاتر مشهد هم در این باره می‌گوید: با توجه به شرایط فعلی ما باید به سمت تئاتر آنلاین و حضور در فضای مجازی حرکت کنیم؛ چرا که دنیا به سمت استفاده از تکنولوژی‌های روز در حرکت است. اگر تئاتر در این مسیر حرکت نکند و پیشرفتی حاصل نکند، قطعا بقایش با مخاطره مواجه می‌شود. دوره اپیدمی کرونا به ما درس داد که تولیداتمان را به شکل حرفه‌ای‌تری ضبط کنیم تا در اپیدمی‌های آینده این تولیدات را در اختیار VODها بگذاریم تا تماشاگران به راحتی از طریق خرید یک بلیت از تماشای آنلاین تئاتر لذت ببرند. وی تصریح می‌کند: متاسفانه همزمان با مطرح شدن نمایش آنلاین در شبکه‌های VOD و تیوال، تئاتر ملی انگلستان در فضای یوتیوب فیلم‌های تولید شده سال‌های گذشته خود را به صورت رایگان به نمایش گذاشت که این مساله به نمایش آنلاین در کشورمان آسیب جدی وارد کرد؛ چرا که نمایش تئاتر در فضای یوتیوب با کیفیت و استانداردهای به‌روز جهانی همراه بود و با تئاتر امروز ایران به هیچ وجه قابل مقایسه نیست. بنابراین برای نمایش آنلاین در کشورمان باید تدابیر جدی اتخاذ کرد.

ظرفیت‌های تلویزیون تئاتر

در هفته‌های اخیر تلویزیون تئاتر راه اندازی شد تا شاید بتواند باری از زیان‌های وارد شده به این حوزه را جبران و از ضرر بیشتر در آینده جلوگیری کند. اشکذری معتقد است افتتاح تلویزیون تئاتر یا هر اتفاق رسانه‌ای در رشد تئاتر می‌تواند گامی برای خروج این هنر از وضعیت رخوت و رکود باشد و اگر نمایشی از مشهد در این تلویزیون اکران شود، می‌تواند شور و نشاط را به این هنر بازگرداند؛ البته بهره‌گیری از تلویزیون تئاتر نباید صرفا مربوط به ایام کرونا باشد بلکه این روند باید تداوم یابد.

اشکذری می‌افزاید: تئاتر هنر پر هزینه‌ای به لحاظ زمانی است؛ چرا که تدوین نمایشنامه، ایجاد گروه، طراحی دکور، تولید و اجرا یک سال زمان خواهد برد. بنابراین می‌توان از هم اکنون فعالیت‌هایی را برنامه‌ریزی و آغاز کرد یا مانند برخی استان‌ها جشنواره‌هایی در فضای مجازی طراحی کرد.

جهانپا هم در رابطه با افتتاح تلویزیون تئاتر خاطرنشان می‌کند: تلویزیون تئاتر در حال حاضر مشغول بارگذاری سمینارها، اختتامیه‌ها و نمایش‌هایی است که از قبل اجرا شده است، لذا در شرایط فعلی افتتاح تلویزیون تئاتر صرفا می‌تواند راهگشای دانشجویان تئاتر، علاقمندان به پژوهش در عرصه تئاتر و... باشد و هم اکنون برای بازیگران، طراحان، کارگردانان و نویسندگان هیچ گونه راهبردی ندارد؛ البته شاید راه اندازی این تلویزیون در آینده و در صورت ضبط با کیفیت نمایش‌ها بتواند روزنه امیدی به سوی بهبود وضعیت تئاتر باشد.

ضیاءچمنی هم می‌گوید: افتتاح تلویزیون تئاتر می‌تواند راهی برای شکوفایی و رونق این هنر باشد لذا عوامل تئاتر از این اتفاق بسیار خرسندند. با این حال مشکلات این حوزه بسیار است، به طوری که سالن بزرگی برای اجرای تئاتر نداریم و صرفا یک سالن بزرگ در پارک ملت وجود دارد که دارای مشکلات فراوانی است. البته مقرر است پردیس جدیدی افتتاح شود که این مهم می‌تواند تا حدودی مشکلات این حوزه را کاهش دهد.

این کارگردان تئاتر خاطرنشان می‌کند: اهالی تئاتر در 7 الی 8 سال گذشته بسیار تلاش کردند و بخش خصوصی را برای حمایت به این حوزه وارد کردند تا پردیس‌های خصوصی تئاتر در شهر ساخته شود؛ عوامل سینما برخی از سالن‌ها را برای 4 تا 5 سال اجاره کرده‌اند و علیرغم این که در یکسال اخیر تئاتر تعطیل بوده باید اجاره سالن‌ها پرداخته شود. وی تصریح می‌کند: بازیگران تئاتر جایی برای تمرین ندارند، انجمن هنرهای نمایشی و ارشاد باید از عوامل این هنر حمایت کنند و مکانی برای تمرین در اختیار بازیگران قرار دهند. متاسفانه مسوولان حوزه فرهنگ و هنر تحت هیچ شرایطی به وظیفه خود عمل نکردند. لذا تنها مطالبه ما انجام وظیفه دستگاه‌های متولی است و عوامل تئاتر چیزی فراتر از انجام وظیفه از این دستگاه‌ها انتظار ندارند.

اطلاع دقیقی از میزان خسارت وارده به تئاتر وجود ندارد

محمد جهانپا، بازیگر و کارگردان تئاتر می‌گوید: پیش از شیوع کرونا تئاتر مشهد همپای تئاتر تهران در حوزه اجرای عمومی و تاسیس سالن‌های خصوصی در کشور پیشرو بود و استقبال خوبی از گونه‌های مختلف نمایشی صورت می‌گرفت که این مساله حاکی از آن بود که شهروندان مشهدی آشنایی بسیار خوبی با تئاتر دارند. با شیوع کرونا برخی مشکلات سخت افزاری و نرم افزاری در حوزه تئاتر بیش از گذشته برای تمامی اهالی تئاتر هویدا شد؛ چنان که تا امروز هیچ سامانه‌ای برای ثبت اطلاعات هنرمندانی که به طور مستقیم از تئاتر درآمدزایی می‌کنند، وجود نداشته لذا اطلاع دقیقی از میزان خسارت وارده به این هنر و گروه‌های آسیب‌پذیر این حوزه وجود ندارد. بنابراین تا زمانی که اطلاعات و آماری دقیقی از این حیث وجود نداشته باشد، نمی‌توان به کاهش آسیب‌های این حوزه دلخوش کرد. همچنین، شیوع کرونا نشان داد که انجمن هنرهای نمایشی به خصوص در خراسان و مشهد هیچ جایگاه اجتماعی و حقوقی برای پیگیری مطالبات معوقه هنرمندان ندارند. تئاتر نیازمند دوره های تمرین دشوار، تامین منابع مالی برای دکور، لباس و اجرا است که هزینه‌های آن بسیار سرسام‌آور است. شاید نمایشی با یک ماه اجرا نتواند هزینه‌های صرف شده را تامین کند، لذا اهالی این هنر صرفا به دلیل علاقه به فعالیت در این عرصه ادامه داده‌اند.

جهانپا تصریح می‌کند: در یکسال اخیر تئاتر به تمام معنا تعطیل بود. انجمن نیز به واسطه مسوولان ارشاد در یک خواب زمستانی به سر می‌برد، گویا بسیاری از ارگان‌ها از جمله اداره کل ارشاد خراسان رضوی تمایل دارند که هنرهای نمایشی تعطیل باشند، چرا که تصور می‌کنند در نبود هنرهای نمایشی دردسرها، پیگیری‌ها و پاسخگویی‌ها کمتر است. با این حال، کمیسیون فرهنگی شورای شهر مشهد در اقدامی بی سابقه، مبلغ 900 میلیون تومان بودجه برای ایام کرونا تخصیص داد و مقرر شد از این مبلغ حدود 600 میلیون تومان را برای خرید تضمینی بلیت تئاتر از هنرمندان صرف کند؛ البته خریداری این بلیت‌ها منوط به آن بود که در دوره کرونا اگر نمایشی به روی صحنه می‌رفت با توجه به استقبال تماشاگر به همان اندازه، مدیریت شهری بلیت تضمینی خریداری کند که این مهم عملا به دلیل تعطیلی تئاتر در حد شعار باقی ماند.

این بازیگر و کارگردان تئاتر خاطرنشان می‌کند: متاسفانه تئاتر مشهد متولی ندارد که بتواند راهکاری بیندیشد و با تجمیع آرا و حمایت اعضا، طرحی را به کمیسیون فرهنگی ارجاع دهد و راه حل جدیدی در این خصوص تدبیر کند تا بتوانند این مبلغ مذکور را به طریق دیگری جذب کنند.

جهانپا یادآور می شود: از فرودین ماه تا خردادماه برای جشنواره بین‌المللی تئاتر همدان تمریناتی را آغاز کرده بودیم که اواخر خردادماه متوجه شدیم جشنواره برگزار نمی‌شود؛ به همین خاطر کار را نیمه تعطیل رها کرده و به سال 1400 موکول کردیم. گروه‌های دیگری نیز بودند که تمرین کرده و مقدمات اجرای خودشان را آغاز کرده بودند که پس از یک هفته اجرا به دلیل محدودیت‌های اعمال شده ناشی از کرونا، فعالیتشان را متوقف کردند. به طور کلی می‌توان عنوان کرد که در یکسال اخیر تنها 2 تا 3 نمایش در مشهد حداقل 10 جلسه اجرا داشته‌اند.