سال سخت ترانزیت خراسان

درست است که انفجار تریلیها و تانکرهای سوختی و در نهایت آتش سوزی گسترده، آن سوی مرز دوغارون و در مرز اسلام قلعه افغانستان به وقوع پیوست اما بسیاری از کامیونها و خودروهایی که در آن گمرک متوقف بودند، یا بارشان متعلق به شرکتهای ایرانی بوده یا خودرو متعلق به ایران بوده و بارهای امانی دیگر کشورها قرار بود توسط کامیونهای ایرانی به افغانستان ترانزیت شود.

از همه اینها هم که بگذریم، این حادثه چند روز قبل از آغاز اسفندماه رخ داد؛ اسفندماهی که هرساله، حجم زیادی از بارهای صادراتی برای ایام نوروز به افغانستان ارسال میشد. اسفندپارسال به خاطر کرونا، وضعیت تردد کامیونها دچار مشکل شد و امسال هم این حادثه و تخریب گمرک اسلام قلعه باعث به شدت کند شدن ترددها و توقفهای طولانی مدت خواهد شد و این یعنی زیان بزرگی به بخش صادرات، حمل و نقل بین المللی و ترانزیت وارد میشود.

آغاز تردد کامیونهای حامل کالاهای فسادپذیر از 29 بهمن

البته مسوولان دو طرف برای راه اندازی دوباره ترددها و کاهش خسارت به این بخشها در تلاشند؛ چهار روز پس از وقوع این حادثه و از چهارشنبه 29 بهمن ماه، تردد کامیونهای حامل کالاهای صادراتی فسادپذیر از سر گرفته شد و فعالان اقتصادی امیدوارند زمینه سازی برای عبور دیگر کالاها هم هر چه سریعتر اتفاق بیفتد. به گفته ناظر گمرکات خراسان رضوی، هم اکنون در آن سوی مرز، گمرک اسلام قلعه کامیونها را پذیرش میکند اما تشریفات گمرکی در گمرک هرات صورت میگیرد.

امید جهانخواه معتقد است با توجه به آسیب زیادی که به گمرک اسلام قلعه وارد شده، بازگشت به شرایط قبل متحمل گذشت زمان است. او نقبی هم به سیل 1395 مرز دوغارون و توقف تردد کامیونها به خاطر آن اتفاق می‌زند و می‌گوید: در سیل آن سال، پس از 48 ساعت اولین محموله‌ها را از مرز خارج کردیم، در روزهای ابتدایی 3 یا 4 دستگاه عبور می‌کرد و پس از آن کم کم، به تعداد کامیون‌های عبوری افزوده شد. در حال حاضر هم وضعیت در حال مدیریت است و امیدوارم با افزایش ظرفیت پذیرش طرف افغانستانی، بر تعداد کامیون‌هایی که میتوانند از مرز ایران خارج شوند، افزوده شود.

وقوع چنین حادثه ای از قبل پیش بینی می‌شد

اما محمود سیادت، نایب رییس اتاق بازرگانی خراسان رضوی به دلیل وقوع این حادثه و هشدارهایی که از قبل در این خصوص مطرح بود، اشاره ای میکند و میگوید: به شخصه در همین موضوع در دو، سه سال گذشته چندین بار هشدار داده بودم؛ زیرا در فضایی نامناسب و بدون امکانات زیربنایی و حداقلی مثل باسکول و اطفای حریق و حتی سرویس بهداشتی و نبود رستوران مناسب و در شرایطی که چند صد دستگاه حامل سوخت در محیطی محدود در کنار یکدیگر قرار دارند، چنین اتفاقی قابل یپش بینی بود. امیدوارم این حادثه هشدار و زنگ خطری برای بهبود زیرساختهای مناسب در مرزهای مشترک دو کشور به ویژه در طرف افغانستان باشد و بر این باورم که اگر به بخش خصوصی افغانستان فرصت داده شود، ناتوانیها و کاستیهای بخش دولتی به سرعت از جانب آنها قابل جبران است و میتوانند با سرمایه گذاری لازم، فضای مناسب را برای تردد کامیونها و اقلام صادراتی ایجاد کنند.

آسیب اقتصاد دو کشور بعد از این حادثه

بیشترین بار ترانزیتی و صادراتی افغانستان از مسیر دوغارون و اسلام قلعه وارد ایران میشود. ایران نیز تامین کننده بسیاری از کالاهای افغانستان است و این توقف علاوه بر ضربه به روند تجاری دو کشور، به بازار شکننده افغانستان هم ضربه میزند و مردمی که در شرایط سخت اقتصادی هستند، با افزایش قیمت مواجه میشوند و این موضوع برای آنها قابل تحمل نیست.

سیادت با بیان اینکه بعد از وقوع حادثه، در تعامل با دوستان افغانستانی درصدد بودیم که از وقفه تردد کامیونها جلوگیری شود، ابراز امیدواری میکند که مجموعه تلاشهای بخش خصوصی، والی هرات و نمایندگی های ایران و رایزن تجاری کشورمان در افغانستان، منجر به بازگشایی سریعتر مرز برای تردد کامیونها شود و همزمان پاکسازی محیط نیز صورت گیرد.

پیش بینی برآورد آسیب به بیش از هزار دستگاه کامیون

 بخش خصوصی افغانستان معتقد است که خسارت وارد شده باید از سوی دولت این کشور جبران شود؛ چون ممکن بود در حالت عادی در اثر چنین حادثه ای، خسارتهایی وارد شود اما نه با این حجم از تعداد تانکر و کامیون. در روزهای ابتدایی بعد از وقوع آتش سوزی در گمرک اسلام قلعه خبرهایی مبنی بر سوختن 50 کامیون در این حادثه منتشر شد اما فعالان اقتصادی معتقدند پیش بینی ها درباره تعداد کامیونها و تریلی‌های خسارت دیده بسیار بیشتر از 500 دستگاه است و آنطور که برخی ارزیابیها نشان میدهد، ممکن است تعداد این خودروها به 1000 دستگاه هم برسد.

در همین راستا، اتاق بازرگانی خراسان رضوی از فعالان بخش حمل و نقل و صادرکنندگان ایرانی که در این حادثه دچار ضرر و زیان شده اند، درخواست کرده که میزان خسارت وارد شده به خود را با انجمن صنفی شرکتهای حمل و نقل بین المللی استان، اتاق مشهد و سازمان صمت در جریان بگذارند تا هر چه سریعتر برآوردی از میزان خسارت وارد شده به ایرانیان اعمال شود و در کنار پیگیری حقوقی افغانستانی‌ها از دولتشان، برای دریافت خسارت شرکتهای ایرانی هم مراتب برای پیگیری به وزارت خارجه، سرکنسولگری و رایزن تجاری ایران در افغانستان اعلام شود.

حادثه اسلام قلعه، زنگ خطری برای مرزهای ایران

اما نکته مهمی که پس از حادثه گمرک اسلام قلعه از سوی فعالان اقتصادی مطرح است، نبود زیرساختهای مناسب و توقف تعداد زیادی از کامیونها در مرز است که باعث گسترده بودن این حادثه شده است.

محمدحسین روشنک، رییس کمیسیون تجارت اتاق بازرگانی خراسان رضوی معتقد است حادثه انفجار و آتش سوزی در گمرک اسلام قلعه، زنگ خطری برای مرزهای ایران است. او میگوید: ما این ضعف را در مرزها و پایانه‌های مرزی‌مان هم در افغانستان و ترکمنستان و هم در دیگر مرزهای خراسان و استانهای دیگر از گذشته داشته‌ایم و این احتمال که اتفاق در ایران هم می‌افتاد، وجود داشت. وی می‌افزاید: سوال اینجاست که در مرزی که چندهزار دستگاه تریلی دارای بار سوخت بنزین، گاز و گازوییل و... وجود دارد، چه امکاناتی برای  اطفای حریق  و محافظت در دو طرف وجود داشته است؟ امکانات لازم در آن سوی مرز وجود نداشته و در این سو هم نیست. از طرفی، اصولا این ضعف مطرح است که چرا باید چندهزار دستگاه کامیون این طرف و آن طرف مرز متوقف باشند؟ اگر این تریلی ها و کامیون‌ها باراندازند، باید انبار عمومی با مشخصات فنی و مراقبتی صد در صدی وجود داشته باشد تا بارها در انبار عمومی تخلیه شود؛ اما اگر کامیون‌ها قرار است حرکت کنند؛ چرا تعداد فراوانی کامیون نزدیک هم قرار داشتند؟ و چرا کامیون‌های حامل سوخت از دیگر کامیون‌ها و تریلی‌ها تفکیک نشدند؟ و چرا در گمرک اسلام قلعه فقط یک خروجی برای عبور کامیون‌ها وجود دارد درحالی که دست کم باید چهار خروجی داشته باشیم.

رییس کمیسیون تجارت اتاق مشهد تاکید می‌کند: این ایرادها از گذشته وجود داشته و قابل پیش بینی بود. ما هم این موضوع را بارها در جلسه کمیسیون تجارت اتاق مطرح کرده و هشدار داده بودیم که این وضعیت خطرناک است.

تلاش برای زمینه سازی عبور 1500 کامیون حامل سوخت مایع و گاز

همانطور که ایران برای اطفای حریق در اسلام قلعه کمک کرد، برای پاکسازی آن گمرک هم اعلام آمادگی کرده است. سیادت، نایب رییس اتاق مشهد تاکید می‌کند: ما برای تردد کامیونها از مرز دوغارون درحال مذاکره ایم و امیدواریم حالا که شرایط عبور کالاهای فسادپذیر فراهم شده، شرایط عبور حدود 1500 کامیون حامل سوخت مایع و گاز در مرز مانده که امور گمرکی آنها در اسلام قلعه انجام شده، فراهم شود و مقرر شد فضا برای انتقال سریعتر این دستگاهها آماده شود. بخشی از این کامیونها، بعد از انفجار، با اجازه مرزبانی ایران بلافاصله وارد دوغارون شدند تا از حریق نجات یابند.

سیادت با بیان اینکه با وقوع این حادثه، همه چیز در محوطه گمرک اسلام قلعه از بین رفته است، میگوید: البته از قبل بنا بود که گمرک اسلام قلعه بار دیگر به شهر هرات منتقل شود. امور گمرکی دو سال پیش به صورت موقت و برای جلوگیری از قاچاق و فساد، به اسلام قلعه سپرده شد که البته این موضوع چندان موفق نبود و پیش از این حادثه هم دولت افغانستان به دنبال این بود که گمرک بار دیگر به هرات منتقل شود و وقوع این اتفاق، این انتقال را تسریع میکند.

ضرورت ایجاد گذرگاهی فوری بین مرز دوغارون و اسلام قلعه

روشنک، رییس کمیسیون تجارت اتاق بازرگانی مشهد با تاکید بر لزوم ایجاد گذرگاهی اضطراری بین مرز دوغارون و اسلام قلعه در وضعیت کنونی میگوید: باید گذرگاهی اضطراری و موقت با همکاری فوری دو کشور ایجاد شود تا فعلا جایگزین گمرک قبلی باشد و جابجایی کالا صورت گیرد. سپس و به مرور زمان، همان گذرگاه موقت دائمی شود تا سرعت کار بیشتر باشد و حتی بتوان مسیر عبور تریلی‌های سوخت را از دیگر کامیون‌ها جدا کرد.

روشنک ادامه میدهد: باید در این راستا هماهنگی لازم صورت گیرد. این موضوع برای افغانستان مهمتر است؛ زیرا مشکل این کشور از ما بیشتر است و اگر ترانزیت و صادرات از ایران صورت نگیرد، برای تامین کالا دچار مشکل میشود و کمبود کالا باعث تورم و گرانی در هرات و افغانستان خواهد شد. وی می افزاید: بهترین کار این است که در دو، سه کیلومتری مسیر کنونی دوغارون به اسلام قلعه، گذرگاهی فوری ایجاد شود؛ میتوان ظرف یک هفته این گذرگاه را ایجاد کرد تا مسیر برای انتقال کالاهای اضطراری فراهم شود.

نقاط قوت و ضعف عبور کالاها از مرزهای دیگر

اما راه دیگری که برای انتقال کالاها به افغانستان مطرح است، عبور از دیگر مرزهای مشترک دو کشور است؛ مرز «ماهیرود» در خراسان جنوبی و «میلک» در سیستان و بلوچستان، دیگر مرزهای مشترک دو کشور است؛ البته برای جایگزین کردن این مرزها، نقاط ضعفی وجود دارد و برخی از فعالان اقتصادی معتقدند این کار به دلیل زمانبر بودن و هزینه بر بودن، چندان به صرفه نیست.

امید جهانخواه، ناظر گمرکات خراسان رضوی در این باره میگوید: اگر تقاضایی برای خروج سریعتر کالاهایی که در دوغارون مانده، وجود دارد، میتوانیم برای انتقال از دیگر گمرکات هم مرز با افغانستان مانند ماهیرود و میلک استفاده کنیم؛ اما چون بیشترین کالاهای موجود در مرز، فاسدشدنی هستند، برای عبور آنها از دوغارون در حال رایزنی هستیم تا آسیبی به کالا نرسد و سپس امور مربوط به دیگر کالاها انجام شود. اگر طرف مقابل برای پذیرش دیگر کالاها آمادگی داشته باشد، ما مشکلی برای انجام تشریفات گمرکی نداریم.

اما روشنک معتقد است این مرزها ظرفیت کافی برای عبور بارهای استان ما را ندارند و از طرفی، در خارج از خراسان رضوی قرار دارند. او میگوید: بحث و اصرار ما بر این است که در منطقه خودمان این کار صورت گیرد؛ زیرا برای استفاده از دیگر مرزها، زمان زیادی نیاز است و نیروهای بسیاری باید سازماندهی شوند.

سیادت هم با اشاره به مزیتهای مسیر تردد کالاها به افغانستان از خراسان رضوی تصریح میکند: مسیر استان ما تا هرات، سریعتر و امن تر از دیگر نقاط این کشور است زیرا امکانات خوبی در هرات وجود دارد اما مرزهای دیگر چنین جاده ای ندارند و ناامن اند و دسترسی آنها به شهر مناسب نیست. البته مسیر دیگر مرزها به شمال و مرکز افغانستان نزدیکتر است.

لزوم تسریع در فعالیت مسیر راه آهن خواف- روزنک

نایب رییس اتاق مشهد همچنین با تاکید بر لزوم تسریع در فعالیت مسیر راه آهن خواف- روزنک ابراز میکند: فعال شدن این مسیر میتواند از اینگونه آسیبها جلوگیری کند و از ترافیک دوغارون بکاهد تا در این وضعیت ما صادرات را از مرزهای خراسان رضوی ادامه دهیم؛ در غیر این صورت بسیاری از بارها به سمت مرزهای ماهیرود و میلک میرود که این موضوع از نظر اقتصادی به زیان استان ما و هرات است. برای جلوگیری از این اتفاق، بهترین گزینه، فعال سازی مسیر راه آهن است و باید تلاش مجدانه ای برای بازسازی مرز اسلام قلعه صورت گیرد. وی خاطرنشان میکند: خوشبختانه با حضور قدرتمند بخش خصوصی در راه آهن خواف که مورد حمایت راه آهن جمهوری اسلامی است، ایجاد تاسیسات به طور پرشتابی در حال انجام است. پیش از این، عملیات گمرکی در خواف انجام میشد و قرار بود سال آینده این امور به گمرک شمتیغ منتقل شود. هم اکنون هم میتوان این امور را تا یکی دو ماه دیگر در خواف انجام داد تا تاسیسات شمیتغ ایجاد شود.

اما روشنک در این باره میگوید: به نظر میرسد افتتاح این پروژه تشریفاتی بوده و تاکنون حرکت گسترده ای برای عبور کالا از آن مسیر صورت نگرفته است؛ وگرنه امروز این خط آهن میتوانست به دردمان بخورد. اگر گمرک و زیرساختهای راه آهن خواف مهیا بود، در این شرایط بیشترین کمک را به بخش صادرات میتوانست داشته باشد.

راه آهن خواف- هرات که تا روزنک افغانستان رسیده است ظرفیت دیگری برای انتقال کالاهای صادراتی به شمار میرود؛ اما درباره این مسیر هم چند نکته وجود دارد؛ نخست اینکه هنوز ظرفیتهای گمرک شمتیغ برای این خط آهن مهیا نشده است و دوم اینکه، واگنها برای انتقال کالاهایی مثل سیمان مناسب است اما درباره مواد غذایی و سوخت نمیتوان روی این مسیر حساب کرد. با همه اینها، اگر زیرساختهای گمرکی این مسیر تکمیل شود، بی شک در بهبود روند تبادلات کالایی اثرگذار خواهد بود.

حدود 2000 کامیون در مرز دوغارون، معطل ورود به افغانستان‌اند

دنیای اقتصاد- رییس کمیسیون حمل و نقل و ترانزیت اتاق بازرگانی خراسان رضوی میگوید: نزدیک به 2هزار کامیون هم اکنون در صف انتظار مرز دوغارون برای ورود به افغانستان هستند.

احمد زمانیان یزدی با بیان اینکه میتوان از مرزهای دیگر کشورمان با افغانستان برای انتقال موقت کالاها استفاده کرد، خاطرنشان میکند: بهتر است هرچه سریعتر مرز اسلام قلعه برای عبور کامیونها بازگشایی شود. کار نباید متوقف باشد و دستگاه دیپلماسی کشورمان باید برای این موضوع رایزنی های لازم را انجام دهد. این موضوع به نفع خود افغانستان است زیرا اگر قرار به تغییر مسیر کامیونها و ورود ازمرز دیگری باشد، قطعا زمانبر و هزینه بر خواهد بود.

زمانیان تاکید میکند: اگر مرز اسلام قلعه برای طولانی مدت بسته باشد، کار ترانزیت و صادرات در اصطلاح قفل میشود. از زمان وقوع حادثه، سازمانهای دولتی به بندر شهیدرجایی بندرعباس اعلام کرده اند که فعلا برای دوغارون هیچ محموله ای ارسال نشود و کار در اینجا تعطیل است؛ اما معتقدیم که این چاره درد نیست و باید دو طرف هر چه سریعتر برای بازگشایی مرز وارد مذاکره شده و چاره اندیشی کنند.

رییس انجمن صنفی شرکتهای حمل و نقل بین المللی خراسان رضوی ادامه میدهد: پارکینگ گمرک اسلام قلعه تخریب شده اما سیستم اداری آنجا سر جای خود است. کالاهای ما هم مهم بوده و مورد نیاز مردم افغانستان است. از طرفی، برخی کالاها را نمیتوان زیاد در مرز و درون کانتینر و کامیون نگه داشت؛ زیرا هزینه دموراژ کانتینرها بالاست. کالاهای فسادپذیر هم باید هر چه سریعتر حمل شوند و تغییر مسیر به دلیل زمانبر بودن، برای آنها خوب نیست.

وی درباره ظرفیت راه آهن خواف- هرات برای انتقال کالاها میگوید: راه آهن خواف- هرات ظرفیت کافی ندارد و فقط برای کالاهای خاصی مثل سیمان مطلوب است اما برای مواد غذایی و کانتینری و سوخت نمیتوان کار را از این مسیر انجام داد.

زمانیان با بیان اینکه به دنبال جمع آوری اطلاعات و آمار از شرکتهای حمل و نقلی درباره میزان خسارت وارده به آنها هستیم، میگوید: باید ببینیم چه مقدار کامیون و کالا از بین رفته است. دولت ایران باید پیگیر اخذ خسارت بابت این آسیبها باشد.

وی وقوع این حادثه را تلنگری برای بهبود وضعیت ترانزیت و عبور کامیونها میداند و میگوید: کامیونها در مرز اسلام قلعه، 10 تا 12 روز توقف دارند؛ در حالی که نباید در این حد آنجا بمانند. امیدواریم پس از این حادثه، تمهیدات لازم از سوی دولت افغانستان اندیشیده شود تا دیگر شاهد چنین اتفاقاتی نباشیم.