فرصتی برای احیای ترانزیت

در شماره قبل به محورهای صادراتی خراسان رضوی در سال جاری از حیث نوع کالا و کشورهای هدف پرداختیم؛ محورهایی که در برنامه توسعه صادرات استان در سال 1400 در دستور کار استانداری قرار گرفته است. در این گزارش، به مساله حمل و نقل بین‌المللی و ترانزیت و چاره‌اندیشی برای مشکلات این بخش در راستای توسعه صادرات می‌پردازیم؛ زیرا تا زمانی که حوزه حمل و نقل قدرتمندی نداشته باشیم، صحبت از افزایش و بهبود وضعیت صادرات، چیزی شبیه شعار است.

 حوزه حمل و نقل و ترانزیت خراسان رضوی سال سختی را پشت سر گذاشت؛ از معطلی کامیون‌ها پشت مرز افغانستان به ویژه در نیمه نخست سال و آتش سوزی در گمرک اسلام قلعه گرفته تا محدودیتهای ترکمنستان برای ورود کامیونهای ایرانی.

البته در حوزه ترکمنستان، سفر محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه به این کشور در نوزده فروردین امسال و دیدارش با رئیس جمهوری و همتای ترکمنستانی‌اش تا حدی امیدها را برای حل مشکلات حمل و نقلی با این کشور، زنده کرد. ظریف در آن دیدار بر ضرورت ارتقا همکاری های دو کشور در بخش‌های دوجانبه از جمله خطوط مواصلاتی و ترانزیت تاکید کرد.

برنامه استانداری برای بهبود وضعیت حمل و نقل بین‌المللی

هفته پایانی اسفند 1399 بود که معاون هماهنگی امور اقتصادی استانداری خراسان رضوی برنامه صادرات این استان در سال 1400 را به دنیای اقتصاد اعلام کرد، در این برنامه، رویکردهای استانداری برای حل مشکلات حوزه حمل و نقل و ترانزیت هم مشخص شده است.

به گفته مرتضی اشرفی قرار است استانداری در سال جاری برای رفع مشکلات صادرکنندگان در حوزه حمل و نقل ریلی در داخل و خارج از کشور، پیگیر باشد. این پیگیری از طریق دیپلماسی فعال اقتصادی به واسطه نمایندگی‌های ایران در کشورهای هدف برای تامین به موقع و کم هزینه واگن خواهد بود. همچنین، رفع موانع حمل و نقل در مسیرهای مواصلاتی خارج از کشور و همزمان تقویت بخش خصوصی برای تامین پایدار واگن در داخل کشور در حال پیگیری است.

معاون هماهنگی امور اقتصادی استانداری خراسان رضوی می‌گوید: پیشنهاداتی هم درباره ساخت واگن به مراجع مرتبط با این امر، ارسال شده است تا مشکلات این حوزه یکبار برای همیشه مرتفع شود؛ البته معتقدیم که قیمت‌گذاری غیرکارشناسی باعث استفاده نکردن از واگن‌های ترانزیتی برای صادرات شده که اصلاح این موضوع در برنامه‌های توسعه صادرات سال 1400 در دست اقدام و پیگیری است.

توان تولیدکنندگان داخلی برای تامین واگن‌های صادراتی

البته بسیاری از فعالان اقتصادی معتقدند گره مشکلات امروز حوزه صادرات نه به دست استان‌ها بلکه از مرکز باید باز شود. محمود امتی، نایب رئیس انجمن حمل و نقل بین‌المللی خراسان رضوی و عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی این استان می‌گوید: ترانزیت یک فرآیند ملی است و تصمیمات در این حوزه باید در سطح ملی اخذ شود و با تصمیمات استانی نمی‌توان چندان به حل مسائل این حوزه امیدوار بود. با این حال، مسوولان استانی می‌توانند در محدوده پایانه‌های مرزی و ضوابط استانی، مسیری را در پیش بگیرند تا ترانزیت با سهولت بیشتری انجام شود.

امتی درباره حل مشکل واگن و راهکارهای مناسب در این زمینه هم اظهار می‌کند: خوشبختانه تولیدکننده‌های واگن توانمندی در کشور وجود دارد که می‌توانند ما را از نیاز به خارج مصون سازند. بنابراین، بحث تامین واگن اقدام دشواری نیست؛ اما در حوزه صادرات ریلی به افغانستان، نکته مهم آن است که هنوز خطوط ریلی به هرات متصل نشده و راه آهن خواف در حال حاضر تا ایستگاه روزنک متصل است. این خط باید تکمیل شود و از طرفی، مسائل امنیتی در افغانستان باید مدنظر قرار گیرد تا شاهد رونق ترانزیت در حوزه ریلی باشیم. همچنین، حمل و نقل ریلی باید برای دو طرف توجیه اقتصادی داشته باشد و باید به این موضوع هم توجه ویژه‌ای شود.

ابراهیم عطایی، نایب رئیس کمیسیون حمل و نقل و ترانزیت اتاق بازرگانی مشهد هم معتقد است ایران ظرفیت تمامی فعالیت‌های ساخت واگن و زیرساخت‌های حمل و نقل مناسب را دارد؛ به شرط آن‌که این اقدام به بخش خصوصی واگذار شود؛ زیرا اگر این مهم به دولت محول شود، انحصارگرایی اتفاق خواهد افتاد. حال، اگر ساخت واگن در شرایط باز به شرکت‌های خصوصی واگذار شود، قطعا در این حوزه توفیقات خوبی را عاید خواهیم بود. از همه مهم‌تر آن‌که ایران کشوری ریلی است و می‌توان با افزایش ریل و واگذاری تولید واگن به بخش خصوصی، بستر مناسبی برای حمل و نقل ریلی مهیا کرد. از طرفی، کشورهای همسایه از جمله پاکستان، ترکمنستان و... هم ارتباطات ریلی مناسبی دارند که می‌تواند ایران را به اروپا و آسیای دور متصل کند. کشور ما می‌تواند از مسیری استفاده کند که چین از طریق کشورهای آسیای میانه برای رسیدن به اروپا راه‌اندازی کرده است. همه اینها نشان دهنده ظرفیت‌های بسیاری خوبی است که از نظر مرز ریلی در کشور ما وجود دارد.

آخرین وضعیت مرز دوغارون

اما یکی از نقاط مهم حمل و نقل بین المللی خراسان رضوی، مرز دوغارون است؛ مرزی که در سال گذشته فراز و نشیب و اتفاقات مختلفی را پشت سر گذاشت و بهتر است ابتدا وضعیت اخیر آن را بررسی کنیم.

به گفته اشرفی، معاون هماهنگی امور اقتصادی استانداری خراسان رضوی، پس از وقوع حادثه آتش‌سوزی در گمرک اسلام‌قلعه، با برنامه‌ریزی موثر برای پذیرش تعداد کامیون‌های بیشتر، افزایش ساعات کاری فعالیت مرز، حضور مستمر دستگاه‌های متولی در مرز دوغارون و مذاکره با طرف افغانستانی برای سهولت بیشتر در ورود کالا به آن کشور، به نظر می رسد در این زمینه مشکل خاصی وجود نداشته باشد. همچنین، طرح جامع ساماندهی مرز در قسمت‌های مختلف تهیه شده تا با توسعه زیرساخت‌های لازم، علاوه بر پیشگیری از وقوع حوادث مشابه در خاک ایران، امکان ارتقاء ظرفیت فعالیت‌های تجاری افزایش یابد. این طرح در حال حاضر برای نهایی شدن، به وزارت کشور ارسال شده است.

عطایی هم درباره وضعیت مرز دوغارون تصریح می‌کند: متاسفانه مشکلات مرزهای کشور به ویژه دوغارون به عنوان یک مرز پر تردد هم از نظر مسافری و هم از نظر حمل و نقلی سالانه در حال افزایش است؛ به طور مثال، پس از حادثه آتش‌سوزی گمرک اسلام قلعه و مشکلاتی که در این حوزه به وجود آمد، این مرز مسدود شد تا این که در چند روز اخیر، مسیر بازگشایی شد. با وجود این، کانتینرهای زیادی در بنادر جنوبی دپو شدند و متاسفانه هنوز تردد در این مرز به روال عادی خود بازنگشته است.

امتی، نایب رئیس انجمن حمل و نقل بین‌المللی خراسان رضوی درباره نقش مسوولان استانی در مرز دوغارون می‌گوید: اگر استانداری بتواند در پایانه مرزی دوغارون به عنوان بزرگترین دروازه ورودی افغانستان سرمایه‌گذاری کند و هزینه‌هایی را در مسیرهای ورودی و خروجی پایانه مرزی، پارکینگ، حمل محموله‌های سوختی، ایمنی و اطفاء حریق صرف کند، قطعا ایمنی و تردد در مرز با سهولت بیشتری انجام خواهد شد. علاوه بر این، ساعات ورود و خروج به مرز دوغارون باید به صورت شبانه‌روزی تغییر کند و پذیرش از طرف افغانستان انجام گیرد؛ طبیعی است که این اتفاق در رونق و تسریع ترانزیت موثر خواهد بود.

ضرورت تدوین طرح جامع برای مرز دوغارون

عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی خراسان رضوی بر لزوم تدوین طرحی جامع برای پایانه مرزی دوغارون تاکید و تصریح می‌کند: قبل از ورود کامیون به گمرک دوغارون و از فاصله 10 تا 15 کیلومتری، باید تمامی جوانب در چنین طرحی پیش‌بینی شود. در واقع این طرح باید از پارکینگ طراحی شود. پارکینگ نیز الزاماتی دارد؛ زیرا این محوطه باید در حد استانداردهای بین‌المللی مجهز باشد و برای محموله‌های صادراتی، محموله‌های سوختی، گازی، ترانزیتی و... تفکیک شود و نوبت دهی الکترونیک در آن انجام بگیرد. همچنین، مسیر ورود و خروج مرز باید تفکیک شود و در چند خط مشخص باشد تا تداخلی صورت نگیرد. علاوه بر این، رفت و آمد مسافر در مرز دوغارون بسیار است و گاهی روزانه سه تا چهارهزار نفر در این مرز تردد می‌کنند. بنابراین، لازم است مسیری ویژه مسافران طراحی شود.

«طرح جامع مرز دوغارون بایستی بسیار قوی طراحی شود و محیط و فضای اداری، بارانداز، انبار و... در آن دیده شود تا روزانه دوهزار دستگاه کامیون در این مسیر بتوانند به راحتی تردد کنند.» امتی با بیان این نکته می‌افزاید: با طرح اجمالی، ساده، پیش‌پاافتاده و غیرکارشناسی نمی‌توان در این مسیر هزینه کرد؛ بلکه زیرساخت‌های اینترنتی و الکترونیکی باید در این نقطه مرزی مهیا شود تا شاهد توقف کامیون‌ها نباشیم. همچنین، چیدمان اسکن، باسکول، درب خروج، و بخش‌های مربوط به شرکت نفت، گذرنامه و مرزبانی باید به‌گونه‌ای باشد که یک کامیون در کوتاه‌ترین مدت و با کمترین کنترل‌ها تردد داشته باشد.

نیاز مبرم به مدیریت واحد مرزی

نایب رئیس کمیسیون حمل و نقل و ترانزیت اتاق بازرگانی مشهد هم با تاکید بر اینکه مرز باید محل ورود و خروج باشد نه توقف، می‌گوید: مدیریت واحد در مرز می‌تواند راهگشای این موضوع باشد. در مرز دوغارون، راهکار ادغام درب گمرک منطقه ویژه و درب پایانه مناسب بود؛ اما از آنجا که زیرساخت‌های مناسب برای ورود و خروج منظم مهیا نشده تا تردد طبق روال انجام گیرد، مشکلات هنوز به قوت خود باقی است. از سوی دیگر، زیرساخت‌های گمرکی  و سیستم‌های اداره گذرنامه قطع و وصل می‌شود که این مشکلات هنوز مرتفع نشده است.

عطایی خاطرنشان می‌کند: خوشبختانه مشکل منطقه اختلافی در مرز دوغارون که میان ایران و افغانستان بود، مرتفع و در ایام عید نوروز کار عملیاتی و تسطیح آن آغاز شده است. امید می‌رود کار بازسازی این منطقه نیز به زودی انجام بگیرد تا گامی در راستای تسهیل تردد کامیون‌ها برداشته شود. مطالبه ما آن است که فعالیت گمرک دوغارون به صورت شبانه‌روزی باشد یا دست‌ کم تا ساعت 22 فعالیت در این گمرک تداوم داشته باشد. متاسفانه این مساله برای مقطعی مدنظر قرار می‌گیرد؛ اما پس از مدتی متوقف می‌شود و باز شاهد دپوی کامیون‌ها در این منطقه هستیم که مشکلات عدیده و هزینه‌های سرسام‌آوری برای تجار خارجی و شرکت‌های ایرانی به دنبال دارد. با توجه به اینکه دموراژهای کانتینر به صورت دلاری از شرکت‌ها اخذ می‌شود، توقف کامیون‌ها، سرمایه رانندگان و شرکت‌های حمل و نقل را به هدر می‌دهد.

علت رونق نگرفتن راه آهن خواف- هرات

فاز اول راه آهن خواف- هرات تا ایستگاه روزنک پارسال به بهره‌برداری رسید. این خط آهن در صورت تکمیل تا هرات، نقش مهمی در حمل و نقل کالا بین دو کشور خواهد داشت؛ اما لازم است علاوه بر تکمیل خط آهن تا هرات، زیرساخت‌های این سوی مرز هم تکمیل شود.

امتی، عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی مشهد در این باره می‌گوید: برای بهره‌برداری مطلوب از راه آهن خواف- هرات، لازم است گمرک مرز شمتیغ تجهیز شود. در حال حاضر تاجر افغانستانی میزان توجیه اقتصادی حمل بار به صورت جاده‌ای و ریلی را بررسی می‌کند و به دو دلیل هنوز راه آهن خواف- هرات رونق نگرفته است: نخست مسائل امنیتی و دوم توجیه اقتصادی. لازم است امنیت این مسیر به طور کامل تامین شود و از طرفی، حمل و نقل در این مسیر برای صادرکننده ایرانی و تاجر افغانستانی دارای توجیه باشد. این مهم زمانی محقق می شود که کرایه‌های ریلی از کرایه‌های جاده‌ای به مراتب پایین‌تر باشد و بار برگشت از افغانستان در مسیر ایران نیز در این مسیر مهیا شود.

فرصت‌های ترانزیتی از دست رفته

سال گذشته پاکستان برخی از مسیرهای ترانزیتی را مسدود کرد و اجازه تردد به محموله‌های ترانزیتی افغانستان را نداد، لذا این بارها از مسیر ایران منتقل شد اما به گفته فعالان حوزه حمل و نقل بین‌المللی، از آنجا که سرویس‌دهی در ایران مطلوب نبود، بارها در بندعباس و در مرزهای ورودی به افغانستان از جمله دوغارون، میلک و ماهیرود متوقف شد و توقف‌های طولانی سبب افزایش کرایه‌های حمل شد. بنابراین، بارها به مسیر پاکستان بازگشت و آن کشور هم تردد ترانزیتی را آزاد کرد. با این روند، استان‌های شرقی ایران به ویژه خراسان رضوی فرصت افزایش میزان ترانزیت در سال 1399 را از دست دادند.

برای جلوگیری از تکرار چنین اتفاقاتی، لازم است برنامه‌ریزی صحیحی از سوی مسوولان و توامان، تشکل‌های بخش خصوصی صورت گیرد تا شاهد تحقق وعده‌هایی باشیم که درباره توسعه صادرات استان در سال 1400 داده شده است.