سرمایه‌گذاران در برزخ تردید

در دو شماره گذشته به دو موضوع از برنامه توسعه صادراتی استانداری برای سال جاری پرداختیم و ابعاد آنها را بررسی کردیم؛ ابتدا از محورهای تاکیدی در زمینه افزایش ارزش کالاهای صادراتی و صادرات هایتک و دیدگاه بخش خصوصی و دولتی در این باره نوشتیم و سپس به موضوع حمل و نقل بین‌المللی و ترانزیت به عنوان یکی از الزامات توسعه صادرات خراسان رضوی پرداختیم.

حال، بد نیست ببینیم الزامات جذب سرمایه‌های خارجی به ویژه در حوزه تولیدات صادرات‌محور و موانع پیش روی این موضوع چیست.

انتقال فناوری، اصلی‌ترین کارکرد سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی

به گفته علی غفوری‌مقدم، معاون بازرگانی و توسعه تجارت سازمان صمت خراسان رضوی، بسیاری از کارخانجات این استان با هدف جذب سرمایه‌های خارجی احداث شده و اتفاقا بسیار موفق هم عمل می‌کنند. البته او اصلی‌ترین کارکرد سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را انتقال فناوری می‌داند و می‌گوید: وجود ظرفیت‌های فنی لازم برای جذب دانش عملیاتی و وجود نهادهای لازم برای ایجاد ظرفیت و جذب دانش از طرف‌های خارجی از جمله الزامات انتقال تکنولوژی در قراردادهای سرمایه‌گذاری خارجی است. آگاهی از دانش‌های بنیادین و فناوری‌هایی که در تکنولوژی‌های خارجی استفاده می‌شود، ضرورتی برای انتقال کامل فناوری است. بنابراین، لازم است در کنار سرمایه‌گذاری خارجی، نهادها و مراکز تحقیقاتی عمومی و خصوصی به فرآیندهای انتقال فناوری کمک کنند.

خراسان رضوی ظرفیت‌های بسیاری در زمینه معادن، انرژی‌های تجدیدپذیر، محصولات کشاورزی و گیاهان دارویی دارد که در هر یک از این حوزه‌ها می‌توان با ورود تکنولوژی و انجام فرآوری‌های لازم، محصولاتی صادرات‌محور تولید کرد.

غفوری‌مقدم بیشترین درصد جذب واقعی سرمایه‌گذاری خارجی کشور را مربوط به خراسان رضوی می‌داند و علت آن را تعداد بسیار طرح‌های سرمایه‌گذاری نسبت به دیگر استان‌ها، کمتر بودن ارزش سرمایه‌گذاری و راحت بودن ورود سرمایه به داخل کشور از مرزهای این استان می‌خواند. او تصریح می‌کند: نگاه ویژه ملی به توسعه کریدور شرق و اتصال خط ریلی ایران و هرات مهم‌ترین رخداد در این مسیر است که موجب می‌شود فعالان اقتصادی خارجی با اهمیت یافتن این موضوع و تسهیل ایجاد شده استقبال بیشتری از خود نشان دهند.

ظرفیت سرمایه‌داران افغانستانی برای خراسان

بارها از زبان مسئولان و بخش خصوصی شنیده‌ایم که بیشترین سرمایه‌گذاری خارجی در خراسان رضوی توسط سرمایه‌گذاران افغانستانی صورت گرفته است. با وجود اینکه افغانستان کشور فقیری است و ترجیح این است که سرمایه‌گذاران در داخل خاک خودشان سرمایه‌گذاری کنند تا علاوه بر ایجاد اشتغال، امنیت و... را برای کشور خود به ارمغان بیاورند، برخی از سرمایه‌گذاران افغانستانی بنا به هر دلیلی تمایل دارند در خارج از کشورشان سرمایه‌گذاری کنند.

اما نکته قابل تامل آن است که طی سال‌های اخیر فرصت سرمایه‌گذاری مناسبی در داخل ایران برای آنها مهیا نشده و آنها برای سرمایه‌گذاری به کشورهای امارات، ترکیه و... سفر کرده‌اند. ترکیه کشوری است که در گذشته مبالغ کمتر از یک میلیون دلار را به عنوان سرمایه خارجی نمی‌پذیرفت؛ اما امروز با 250 هزار دلار یا کمتر از آن به سرمایه‌گذار خارجی تابعیت می‌دهد. امارات هم که در گذشته برای سرمایه‌گذار خارجی امتیازی قائل نبود، امروز برای جذب سرمایه‌‌ها، بحث تابعیت را مطرح کرده است.

محمود سیادت، نایب رئیس اتاق بازرگانی خراسان رضوی در این باره به دنیای اقتصاد می‌گوید: سرمایه‌گذار به دنبال فضایی امن، آرام و قابل پیش‌ینی است که متاسفانه اقتصاد ایران چنین شرایطی را برای سرمایه‌گذاران فراهم نمی‌کند؛ زیرا اقتصاد در کشور ما به شدت متاثر از شرایط سیاسی و مسائل امنیتی است. در واقع، این مسائل موجب شده که سرمایه‌گذار خارجی به سمت حوزه خدمات و گردشگری حرکت کند؛ زیرا از یکسو مشهد به عنوان قطب زیارتی و گردشگری به جهان معرفی شده و از سوی دیگر، افزایش نرخ زمین در این کلانشهر چشمگیر است.

سیادت می‌افزاید: تاکید سرمایه‌گذاران افغانستانی معمولا بر آن بوده که سرمایه‌گذاری در حوزه‌هایی انجام گیرد که تکنولوژی آن قابل انتقال به افغانستان باشد یا محصول تولیدی آن برای افغانستان جاذبه داشته باشد؛ زیرا این مهم هم به نفع افغانستان و هم به نفع ایران خواهد بود.

اهمیت تضمین ارزش افزوده برای سرمایه‌گذاری در تولیدات صادرات‌محور

«یکی از الزامات جذب سرمایه‌گذار خارجی در حوزه تولید صادرات‌محور را تضمین ارزش افزوده و سود بیشتر در بخش تولید است.» سیادت با بیان این نکته می‌گوید: چشم انداز باید برای سرمایه‌گذار خارجی به گونه‌ای ترسیم شود که اگر در بخش تولید سرمایه‌گذاری کند، فرصت‌ها، امکانات و سود بیشتری نصیبش خواهد شد و طبیعی است که بخش زیادی از انگیزه سرمایه‌گذار خارجی مزایایی مانند سود، اخذ اقامت و... است.

نایب رئیس اتاق بازرگانی مشهد، عملکرد قابل قبول مرکز خدمات سرمایه‌گذار خارجی خراسان رضوی در چند سال گذشته را، یکی از نقاط امید این استان در جذب سرمایه‌گذار می‌داند و البته خاطرنشان می‌کند: با همه اینها، فضای عمومی کشور در زمینه ثبات قوانین، ثبات نرخ ارز، ثبات سیاست‌ها و... باید به گونه‌ای باشد که سرمایه‌گذار خارجی به حرکت در مسیر تولید ترغیب شود.

با وجود اینکه غفوری مقدم از وضعیت بهتر جذب سرمایه‌گذاری خارجی در خراسان رضوی نسبت به دیگر استان‌ها می‌گوید، سیادت معتقد است طی سال‌های اخیر میزان جذب سرمایه‌گذار خارجی در کشور و استان نسبت به ظرفیت‌های موجود بسیار ناچیز بوده است؛ زیرا ایران با 15 کشور همسایه است و فرصت‌های بسیار خوبی در حوزه معدن، کشاورزی، صنعت و ... دارد که قابلیت رشد، ایجاد ارزش افزوده و صادرات دارند.

نایب رئیس اتاق بازرگانی مشهد نقبی هم به تاثیر مسائل سیاسی بر حضور سرمایه‌گذاران خارجی می‌زند و تصریح می‌کند: در شرایط بسیار متلاطم سیاسی که تمامی مذاکرات به برجام گره خورده است و هنوز در پذیرش FATFیا عدم پذیرش آن میان سیاستگذاران داخلی اختلاف نظر است، سرمایه‌گذار خارجی سردرگم می‌شود؛ چنان‌که طی سالیان گذشته سرمایه‌گذاری در حوزه‌های مولد قفل شده است؛ بخشی از سرمایه‌ها از کشور خارج شده و بخش دیگر آن نیز صرف سرمایه‌گذاری در حوزه ارزهای مجازی، طلا، دلار، بورس و... حرکت کرده است.

سیادت یادآور می‌شود: برای جذب سرمایه‌گذار خارجی در حوزه‌های مولد، شرایط اقتصادی باید قابل پیش‌بینی باشد و تا حد امکان از مسائل سیاسی متاثر نباشد. همچنین، بخش‌های غیرمولد را هم باید با ابزاری مانند مالیات و ... کنترل کرد و سود اصلی را در بخش تولید و مولد به نمایش گذاشت.

دولت الزامات عمومی جذب سرمایه خارجی را فراهم کند

گوگرد، سوخت، گلخانه، پوشاک، چرم، خودروسازی، گیاهان دارویی، پسته، لوازم خانگی و... از ظرفیت‌های خراسان رضوی برای جذب سرمایه‌گذار خارجی به شمار می‌رود؛ اما آنچه مهم است، اینکه باید ابزار لازم برای جذب سرمایه به بخش تولید فراهم شود.

به گفته مجید محمدنژاد رئیس اتاق مشترک ایران و ترکمنستان، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، الزاماتی عمومی دارد که این الزامات از جمله ثبات اقتصادی، پایداری نرخ ارز، ثبات در قوانین و دستورالعمل های دولتی، امنیت اقتصادی همگی به عهده دولت است و عملاً تا این موارد حل نشود، جذابیت ایران برای سرمایه‌گذاری خارجی بسیار کم خواهد بود. او تصریح می‌کند: متاسفانه مشکل FATF کماکان برای بازرگانان و تولیدکنندگان ما دردسرآفرین است و صحبت از جذب سرمایه‌‌های خارجی در شرایطی که این الزامات وجود ندارد و بدیهی‌ترین موضوع یعنی انتقال پول با مشکل روبه‌رو باشد، بیهوده است. از طرفی، در شرایطی که بازرگانان داخلی ما هر روز از تصمیمات خلق‌الساعه شوکه می‌شوند، آیا می‌توان انتظار داشت که سرمایه‌گذار خارجی بتواند در این بازار، کار اقتصادی انجام دهد.

امنيت اقتصادي،‌ مهمترين پیش‌نیاز سرمايه‌گذاري خارجي

محمدرضا توکلی‌زاده، عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی مشهد هم امنیت اقتصادی را مهمترین پیش‌نیاز برای سرمایه‌گذاری خارجی می‌داند. او می‌گوید: متاسفانه در چند سال اخیر این پیش نیازها در کشور ما فراهم نبوده است به همین دلیل سرمایه‌گذاری خارجی در خراسان رضوی بیشتر به سمت حوزه‌های خدمات و گردشگری در حرکت بوده که نقدشوندگی بالایی دارند. این در حالی است که سرمایه‌گذاری در حوزه‌های مولد نقدشوندگی بالایی ندارد و بازگشت سرمایه آن مستلزم بازه زمانی بلندمدت است. لذا، سرمایه‌گذار خارجی به این حوزه‌ها که همراه با ریسک بالایی است، ورود نمی‌کند؛ البته بخش عمده‌ای از این مساله به جو سیاسی در روابط بین‌الملل بازمی‌گردد. در واقع، سیاست‌های خارجی کشور ما مشوق سرمایه‌گذار خارجی نیست. لذا این بسترها و سیاست‌ها باید اصلاح شود تا در جذب سرمایه‌گذار خارجی موفق عمل کنیم.

رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و ترکمنستان هم می‌گوید: سرمایه‌گذاری خارجی در سطح پروژه‌های صنایع مادر و حوزه گردشگری با مشکلات کمتری روبه‌رو است؛ زیرا در پروژه‌های صنایع مادر، شرکت‌های دولتی وارد کار می‌شوند و دولت به عنوان مجری قانون و طرف قرارداد می‌تواند پروژه را مدیریت کند. برای حوزه گردشگری هم دردسرهایی چون تحریم‌ها، نوسانات ارزی، ممنوعیت‌های صادراتی، تغییر قوانین  و... بسیار کمتر است یا حداقل اثر کمتری دارد؛ اما در حوزه کارخانه‌های صنایع کوچک این مسائل بیش از پیش مشکل‌ساز می‌شود و عرصه را برای سرمایه‌گذار خارجی تنگ می‌کند. تولید در بسیاری از صنایع، برای سرمایه‌گذاران داخلی جذابیت ندارد چه برسد به سرمایه‌گذار خارجی. امروز بسیاری از تولیدکنندگان ما از سر عشق پا در عرصه تولید می‌گذارند.

تولید نباید جای گردشگری را در جذب سرمایه بگیرد

با وجود اینکه در برنامه توسعه صادرات خراسان رضوی در سال 1400 بر جذب تخصصی سرمایه‌گذاران خارجی در حوزه تولیدات صادرات‌محور تاکید شده است، محمدنژاد معتقد است پاندمی کرونا نباید باعث شود که سرمایه‌های خارجی از حوزه گردشگری خارج و جذب حوزه تولید شود. او بیان می‌کند: تولید با توجه به میزان سرمایه‌بری و آلایندگیش نسبت به اشتغال‌زایی و ارزش افزوده‌ای که دارد، دارای صرفه اقتصادی نیست. امروز شاهد آن هستیم که آمریکا اولین رتبه تولید ناخالص ملی در سطح جهان را به خود اختصاص داده و این موضوع در حالی است که آمریکا بزرگترین وارد کننده جهان هم هست؛ زیرا تولید محصول دیگر صرفه اقتصادی ندارد و این کشور بسیاری از محصولات خود را که ماحصل تکنولوژی‌های آلاینده است، وارد می‌کند.

رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و ترکمنستان یادآور می‌شود: در برخی موارد جذب سرمایه‌گذاری خارجی به معنای برخورداری از شرکای تجاری قدرتمند بین‌المللی است و می‌تواند منجر به انتقال فناوری، تجربه و ایده‌های جدید به اقتصاد کشور شود که این نوع جذب سرمایه در هر نوعی مثمرثمر است. همچنین، جذب سرمایه‌های خارجی در سطح صنایع مادر و بالادستی باعث توسعه اقتصادی کشور می‌شود. لذا، اگر جذب سرمایه‌گذاری خارجی شامل یکی از این دو مورد نباشد، به آن باوری ندارم و تاکیدم همان حوزه گردشگری و توریسم پزشکی است. ضمن اینکه دوره پاندمی کرونا هم فرصت مناسبی برای توسعه زیرساخت‌ها و شروع پروژه‌های جدید در این حوزه است.

محمدنژاد اضافه می کند: خراسان رضوی از منابع غنی معدنی برخوردار است و از طرفی، قطب تولید مواد غذایی، ایزوگام و گیاهان دارویی کشور است و در حوزه صادرات این محصولات یا فراوری آنها ظرفیت‌های بالایی دارد؛ اما آنچه باعث وجه تمایز این استان می‌شود، برخورداری از زیرساخت‌های حمل و نقل، نیروی متخصص، مرز جاده‌ای با افغانستان و مرزهای ریلی و جاده‌ای با ترکمنستان است و همانطور که می‌دانید بازار ترکمنستان دروازه ورود به بازار بزرگ اوراسیا است. لذا، همه این امکانات باعث می‌شود تا نگاهمان را به خراسان رضوی به عنوان یک قطب تولیدی و بازرگانی تغییر دهیم.

سرمايه‌گذار خارجي چگونه قانع مي‌شود؟

در سال‌هاي گذشته،‌ قالب‌هاي مختلفي براي معرفي ظرفيت‌هاي خراسان رضوي و ارائه به سرمايه‌گذاران خارجي تهيه و تدوين شده است؛ اما به قول توكلي‌زاده،‌ عضو هيات نمايندگان اتاق بازرگاني مشهد، سرمایه‌گذار خارجی ابتدا بررسی می‌کند که سود و منفعت در کدام بخش بیشتر است و بعد براي سرمایه‌گذاری در همان حوزه اقدام می‌کند.

توكلي‌زاده البته خاطرنشان مي‌كند: نباید از این نکته غافل شد که برخی افراد برای حفظ ارزش پولشان، سرمایه خود را وارد ایران می‌کنند که چنين اقدامی را نمی‌توان سرمایه‌گذاری قلمداد كرد بلکه مي‌توان آن را فرار از موقعیت موجود نامید.

عضو هيات رئيسه اتاق بازرگاني مشهد يادآور مي‌شود: سرمایه‌گذار خارجی برای حرکت به سمت تولید باید قانع شود. تا زمانی که سرمایه‌گذار داخلی امنیت سرمایه‌گذاری ندارد و نمی‌تواند تجهیزات و مواد اولیه مورد نیاز خود را از خارج وارد کند، سرمایه‌گذار خارجی برای ورود به این حوزه هیچ رغبتی از خود نشان نمی‌دهد. وي مي‌افزايد: متاسفانه هنوز سرمایه‌گذاران داخلی به فعالیت اقتصادی در کشور قانع نشده‌اند، پس چگونه می‌توان سرمایه‌گذار خارجی را برای ورود به این حوزه‌ها ترغیب کرد؟ به بیان دیگر تا زمانی که در تحریم باشيم، نمی‌توان انتظار جذب سرمایه‌گذار خارجی به حوزه‌های تولیدی را داشت؛ زيرا سرمایه‌گذار خارجی در چنین شرایطی ریسک نخواهد کرد.

چرا جذب سرمایه‌های خارجی در وضعیت کنونی دور از ذهن است؟

دنیای اقتصاد- دبیر انجمن مدیران صنایع خراسان معتقد است با توجه به اینکه در سال‌های اخیر، میزان استهلاک صنعت از میزان سرمایه­گذاری جدید در آن فراتر رفته است، سرمایه­گذار داخلی تمایلی به سرمایه­گذاری در این حوزه ندارد و در این شرایط، جذب سرمایه‌های خارجی دور از ذهن به نظر می‌رسد.

امیرمهدی مرادی درباره الزامات جذب سرمایه‌گذاران خارجی در حوزه تولید صادرات محور به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: در شرایطی که هر سال رتبه کشور در زمینه‌های مختلف اقتصادی در مقایسه با سایر کشورها بدتر از سال قبل از آن گزارش می‌شود و فشار تحریم‌ها نقش مضاعفی در جذب نشدن سرمایه‌گذار خارجی دارد، بهبود فضای کسب و کار، اصلاح یا حذف قوانین دست‌وپاگیر اقتصادی، ثبات سیاست‌های اقتصادی، تقویت سیستم مالی کشور، کاهش بروکراسی اداری و تضمین سرمایه‌گذاری خارجی از جمله مباحث کلیدی برای تشویق به سرمایه‌گذاری است.

مرادی در پاسخ به این سوال که آیا شیوع کرونا فرصتی برای سوق دادن سرمایه‌های خارجی از بخش گردشگری به سمت تولید صادرات محور است، اظهار می‌کند: جنس سرمایه­گذاری در صنعت گردشگری متفاوت از بخش تولید است و به ذات، سرمایه بخش گردشگری به سمت تولید سوق پیدا نخواهد کرد و چنان‌که ریسک سرمایه‌گذاری در کشور کاهش یابد، هیچ محدودیتی در جذب سرمایه خارجی به صورت همزمان در هر دو بخش وجود ندارد.

به گفته دبیر انجمن مدیران صنایع خراسان، صنایع غذایی مانند زعفران و پسته از جمله تولیدات صادرات محور این استانند؛ او تصریح می‌کند: این مزیت زمینه­ساز صادرات کالاهای تولیدی این بخش‌ها به خارج از استان است. همچنین، صنایع معدنی از قبیل: فولاد، کاشی و سرامیک، شیشه، مصالح ساختمانی و سنگ‌های قیمتی؛ صنایع دارویی و عصاره‌های گیاهی؛ فرآورده‌های لبنی و همچنین در صنعت مبلمان، خراسان رضوی از پتانسیل صادراتی قابل قبولی برخوردار است؛ البته باید توجه داشت که معدود تولیدات تک نیز در این استان وجود دارند که حتی در شرایط تحریم، توان رقابت با رقبای خارجی داشته و در زمینه صادرات موفق بوده‌اند.

مرادی درباره موانع‌ موجود‌ برای جذب سرمایه‌ها می‌گوید: سیاست‌زدگی اقتصاد، ماهیت ضدتولیدی قوانین و مقررات از جمله قانون کار، تامین اجتماعی، مالیات و سایر قوانین مرتبط به حوزه کسب و کار، مشکلات نقل‌ و انتقالات ارزی به خاطر تحریم، پیش‌بینی پذیر نبودن سیاست‌های پولی، مالی و ارزی، نوسان‌ها و تغییر در نرخ ارز و چند نرخی بودن آن از موانع موجود در جذب سرمایه‌گذاری خارجی است.

وی ادامه می‌دهد: بالا بودن ریسک سرمایه‌گذاری و ضعف در تامین امنیت اقتصادی و بیمه سرمایه‌گذاری‌ها، فراهم نبودن زیرساخت‌ها و فقدان برنامه برای جذب سرمایه‌های خارجی، وجود بوروکراسی‌ زائد و پیچیده اداری و هزینه بالای آن، درخواست‌های گوناگون از سرمایه‌گذاران و نبود اجماع بین مسوولان درباره جذب سرمایه‌گذاری خارجی و حضور وسیع و پررنگ دولت در اقتصاد در برابر نقش کمرنگ بخش خصوصی در اقتصاد، بسته بودن اقتصاد و نداشتن پیوند مناسب با اقتصاد جهانی از دیگر موانع قابل ‌اشاره در این زمینه است.