ضرورت کاهش سطح کشاورزی فاریاب و باز

موضوع بروز خشکسالی­ها، به طور کلی همزاد و همراه شرق کشور بوده و در دهه‌های اخیر به جهت تغییر اقلیم، تکرار، شدت، مدت و به تبع آن حجم خسارت وارده رو به افزایش گذاشته و حتی به جهت بحران به وجود آمده در مدیریت منابع آبی در چهار دهه اخیر تشدید هم شده است. خشکسالی شدید حادث شده در سال جاری، نشان از بروز شرایطی کاملاً بحرانی دارد و لذا برای مدیریت آن نیازمند ایجاد ستاد بحران خشکسالی هستیم که تدوین دستورالعمل‌ها، پروتکل‌ها و اقدامات متناسب با سطح بحران توأم با تحلیل شرایط گذشته، حال و آینده در کوتاه و میان مدت، در دستور کار قرار گرفته و اجرای این اقدامات به مدیران ستادی استان با صدور و ارسال آیین‌نامه، بخشنامه و قانون ابلاغ و دیکته شود. در شرایط بحرانی مشابه امسال، قطعاً اگر دستورالعمل‌ها و اقدامات کوتاه مدت، متناسب با سطح بحران ابلاغ نشود، باید منتظر وقوع فاجعه بود!

در مدیریت بحران خشکسالی، دقیقاً نیازمند شرایط مدیریتی مشابه بحران کرونا هستیم، چون سطح و گستره خسارات خشکسالی چندان کمتر از کرونا نخواهد بود. لازم به ذکر است؛ راهبردها و راهکارهای تدوین شده در اسناد بالادستی مشابه سند همیاران آب، در شرایط بروز خشکسالی حاد در استان، نمی‌تواند مشکل‌گشا باشد؛ البته اسنادی از این دست، در میان‌مدت و بلندمدت می­توانند تاثیر خود را برجای بگذارند به شرط اینکه عملیاتی شدن خروجی‌های این اسناد در دستگاه‌های اجرایی جزو ضروریات مدیریتی و عملیاتی باشد.

به طور کلی اگر خواسته باشم به برخی از اقدامات لازم و ضروری در شرایط بحران جاری خشکسالی، به خصوص در بخش کشاورزی اشاره‌ای داشته باشم، باید به اقدامات حمایتی مالی سریع از بخش کشاورزی در جهت کاهش بهره‌کشی از منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی اشاره کنم؛ اقداماتی همچون: پرداخت زیان ناشی از کاهش تولید، تأمین سوبسید خرید علوفه مورد نیاز دامداران یا تأمین بخشی از علوفه، کاهش فشار بر استفاده از مراتع و کاهش چرای دام‌ها در مراتع ضعیف شده با توزیع علوفه، قرق و مواردی از این قبیل، حمایت از طرح آیش اراضی با تأمین درآمد کاهش یافته ناشی از سطح توسعه اراضی آیش، مدیریت تأمین سطح آب مورد نیاز باغات برای جلوگیری از خشک شدن باغات با طرح تأمین آب مورد نیاز دوره رشد رویشی (کم آبیاری‌های حفاظتی یا آبیاری‌های تکمیلی)، واردات سریع محصولات کشاورزی برای متعادل نگهداشتن سطح قیمت محصولات تولیدی استان و جلوگیری از فشار بر تولید بیشتر و مصرف بیشتر آب، تغییر در سطح واردات استانی محصولات کشاورزی بر مبنای تأمین نیاز غذایی مردم به نحوی که بازار مایحتاج ضروری دچار کمبود و آسیب نشود و در مجموع، توجه به سطح مبادلات آب مجازی استان (صادرات و واردات آب) از طریق ورود و خروج محصولات کشاورزی و دامی استان.

از نظر نگارنده، به طور کلی منابع آب‌های سطحی قابل توجه که در سطح تولیدات کشاورزی یا دامی مؤثر باشد، در خراسان رضوی وجود ندارد و اغلب در حوزه مصرف آب شرب از این منابع کمک گرفته می‌شود. در این حوزه در سال‌ها و دهه­های اخیر با نوساناتی که مرتباً در منابع تأمین آب وجود داشته، شرکت‌های آب و فاضلاب راهکارهای جایگزینی را که عمدتاً مبتنی بر حفر چاه بوده است، ارائه کرده‌اند که در کوتاه مدت موثر بوده و توانسته­اند بحران تأمین آب را مدیریت کنند، لذا اینگونه به نظر می‌رسد که حداقل در سال جاری اتفاق خاصی در حوزه تأمین آب شرب شهرهای بزرگ رخ نخواهد داد و مکانیزم‌های کنترلی شرکت‌های آب و فاضلاب تا حدودی متناسب با شرایط بحران عمل خواهد کرد؛ البته اگر شرایط ظهور، بروز و وجود خشکسالی تداوم یابد، قطعاً در سال‌های آتی دچار مشکل جدی خواهیم شد؛ در اینکه این اقدامات مورد تأیید است، فعلاً اظهار نظر نمی‌کنم.

طرح جامع سازگاری با خشکسالی که در سال 1379 در سه استان خراسان بزرگ، سیستان و بلوچستان و کرمانشاه در حال اجرا بود، متأسفانه با تغییر دولت و تغییر مدیران متوقف شد! هنگامی که طرحی برای سازگاری با خشکسالی و با هزینه دولت در حدود 21 سال قبل شروع می‌شود؛ اما با تغییر دولت یا به هر علت دیگر، فوراً متوقف و تعطیل می‌شود و کسی نسبت به دغدغه­ها و اظهارنظرهای علمی خبرگان و نخبگان دانشگاه‌های معتبر کشور، به ویژه در ارتباط با موضوعات اقلیمی، خشکسالی، کشاورزی یا در سطح خردتر موضوعات مرتبط با مدیریت منابع آب توجهی ندارد، نمی‌توان چندان به وقوع اتفاقات و اقدامات مثبت در آینده نیز خوش‌بین بود؛ مگر اینکه بپذیریم که برای مدیریت صحیح بحران‌هایی از جمله کم‌ آبی، خشکسالی، کمبود غذا و تغییر اقلیم باید اولاً خروجی تحقیقات و پژوهش‌های علمی مورد توجه قرار گیرد و سعی گردد کار به کاردان سپرده شود و ثانیاً برای انجام اقدامات و فعالیت‌های میان مدت و بلند مدت، هم هزینه و هم زمان صرف کرد و هم از قبل پیش‌بینی‌های لازم را به عمل آورد. در هر زمان و در هر نقطه از دنیا، که تصمیم‌سازان و تصمیم گیران به صدای محققین و دانشمندان گوش فرا داده‌اند و نتایج پژوهش‌های آن‌ها مورد توجه و عمل قرار گرفته است، این اطمینان وجود داشته که در یک دوره 10 تا 20 ساله، نتیجه مطلوب منطبق بر شرایط، عاید خواهد شد، هرچند که در شرایط بحران نیز در صورت توجه، می‌توان انتظار داشت در زمان کوتاه‌تر و با انجام اقدامات سریع پیشنهادی، به نتیجه قابل قبول رسید.

به عنوان یک نظر کلی، با عنایت به شرایط منابع آبی و بروز خشکسالی‌ها در کشور و منطقه، باید پذیرفت که کشاورزی نمی‌تواند در خراسان، شرق کشور و نهایتاً ایران، محور توسعه باشد؛ چرا که شرق کشور و در سطح کلان‌تر، ایران مناطقی خشک و کم ‌آب بوده، هست و این نقیصه تشدید نیز خواهد شد؛ پس کشاورزی فاریاب و باز، نمی‌تواند محور توسعه آن باشد، از همین‌رو سطح کشاورزی فاریاب باید به شدت کاهش یابد. لازم به توضیح است که در رسانه‌ها در حوزه مدیریت خشکسالی و کم آبی طی دهه‌های گذشته، یک انحراف جدی ایجاد شده و عمده تمرکز رسانه‌ها برای مدیریت شرایط خشکسالی و کم آبی، بر مصرف آب شرب و صنعت قرار گرفته است «درحالی که در این دو حوزه اگرچه سرانه سطح برداشت در ایران نسبت به متوسط مناطق خشک دنیا بالاتر بوده»، اما باید توجه داشت که مصرف آب و هدر رفت آب از حوزه‌های آبی، بسیار پایین است. در مصرف آب شرب بیش از نود درصد آن دوباره به چرخه بسته حوزه‌های بزرگ باز می‌گردد، هرچند که افت کیفیت حادث خواهد شد و این امر خود یک هزینه و زیان اقتصادی است. اما برخلاف این دو حوزه، تمرکز رسانه­ها بر مصرف آب در حوزه کشاورزی کمتر بوده و اشتباهات فاحش برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری دولت­ها در خصوص مدیریت مصرف آب کشاورزی، کمتر به بحث و نقد گذاشته شده است، به عنوان مثال، می‌توان به مدرن‌سازی سیستم­های آبیاری و مدرنیزه کردن مزارع «که اقدامات بسیار خوبی در جهت مدیریت بهره‌وری اقتصادی مزارع است، اما مصرف آب و هدر رفت آب از حوزه به نسبت برداشت در این بخش و به طور کلی نسبت کل مصارف در حوزه را به نزدیک یا حتی بیشتر از 90 درصد می‌رساند»، اشاره داشت که در این خصوص نه نقد علمی و درستی ارایه می‌شود، نه مباحث علمی مطرح می‌گردد و نه راهکاری برای مدیریت مصرف.

مجدداً تاکید می‌کنم به نظر اینجانب، شاید یکی از بهترین راهکارها؛ برای بهبود شرایط یا در واقع ماندن در شرایط فعلی منابع آب «کاهش سریع سطح کشاورزی فاریاب و باز، توسعه کشاورزی زیر پوشش یا گلخانه‌ای و نیز مدیریت سطح زیرکشت مزارع بر مبنای تخصیص آب در شرایط اقلیمی حادث شده در هر سال و دوره‌های زمانی 3 تا 5 سال» است.