سند آمایش، اندر خم یک کوچه

آمایش سرزمین برای دستيابي به روند بهره‌برداري از قابليت زمين با ايجاد كمترين تخريب در محيط شكل گرفته است. در این میان، به‌كارگيري سامانه GIS يكي از جديدترين روش‌هاي ارزيابي اراضي و اجراي پروژه‌هاي آمايش سرزمين است. GIS سازمانی یک پایگاه داده مکانی است که حجم بزرگی از داده‌های مکانی را مدیریت کرده و آن‌را برای تعداد نامحدودی از کاربران به‌صورت همزمان به اشتراک گذاشته و مدیریت می‌کند؛ به نحوی که قابلیت‌های نمایش، ایجاد، اصلاح، ذخیره‌سازی، آنالیز و پردازش‌های مکانی را در اختیار آنان قرار می‌دهد.

نکته اینکه، مهمترین مساله در ایجاد یک GIS سازمانی تدوین پروتکل‌ها، آیین‌‎نامه‌ها و مقررات مربوط به تهیه، ذخیره‌سازی و تولید خروجی‌های مناسب از داده‌های مکانی و داده‌های توصیفی مرتبط با آنهاست. بنابراین، تا وقتی که چنین قوانین و آیین‌نامه‌هایی نباشد، چیزی که تشکیل می‌شود،GIS  سازمانی نیست؛ بلکه یک بانک اطلاعاتی است.

بی‌اعتنایی به GIS سازمانی در نظام برنامه‌ریزی

اما در نیمه شهریورماه، رییس امور برنامه‌ریزی، نظارت و آمایش سرزمین سازمان برنامه و بودجه کشور از راه‌اندازی «سرویس یکپارچه نقشه و اطلاعات مکانی آمایش سرزمین» خبر داد و گفت: این سرویس، تمام قابلیت‌های یک GIS  سازمانی را دارد. این درحالی است که کارشناسان می‌گویندGIS  سازمانی باید از اعتباری شبیه بانک مرکزی برخوردار باشد و تمام اطلاعاتش همانقدر ارزشمند باشد؛ اما سرویس یکپارچه نقشه و اطلاعات مکانی آمایش سرزمین، از نظر حقوقی این ویژگی‌ را ندارد.

حال، سوال این است که بر اساس کدام قوانین و آیین‌نامه‌های مصوب که پشتیبانی حقوقی و قضایی کافی را برای چنین کاری مهیا کرده باشد، این بانک اطلاعات مکانی به عنوان GIS سازمانی شناخته می‌شود؟

حسین کرمی، رئیس گروه امور برنامه‌ریزی، نظارت و آمایش سرزمین سازمان برنامه و بودجه کشور به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: متاسفانه مواردی مثل GIS سازمانی هنوز به اندازه کافی در تصمیم‌گیری‌ها و نظام برنامه‌ریزی جا نیفتاده و درحال حاضر به شکل تخصصی و پررنگ در رده‌های بالای نظام برنامه‌ریزی به کار گرفته نمی‌شود.

رئیس گروه امور برنامه‌ریزی، نظارت و آمایش سرزمین سازمان برنامه و بودجه البته به نکات قابل بررسی GIS سازمانی از لحاظ ساختاری، نیروی انسانی متخصص و برنامه‌ریزی اشاره و ابراز می‌کند: وقتی از GIS سازمانی سخن می‌گوییم، منظورمان سیستمی است که با فرایندهای داخلی یک سازمان گره خورده و مدام درحال تولید و به‌روزرسانی است و زمانی که نوع مدیریت،کارکردها و... تغییر کنند، سیستم GIS کماکان پایدار است و عملکرد خود را ادامه می‌دهد و تا زمانی که نتوانیم این مسئله را در تمام فرآیند‌های سازمانی پیاده‌سازی کنیم، شاهد آسیب‌های متعددی خواهیم بود.

آمایش سرزمین هنوز وارد فاز اجرایی نشده است

اما اهمیت GIS سازمانی در بخش اجرایی سندهای آمایش سرزمینی چیست؟ به گفته کرمی، بحث آمایش سرزمین در دهه‌های اخیر درگیر تهیه اسناد بوده و فعلا وارد فاز اجرایی نشده است. GIS سازمانی در موضوع تهیه اسناد نقش مهمی دارد؛ اما در بخش اجرایی شدن و پیاده‌سازی سند از اهمیت بیشتری برخوردار است. وقتی کسی بخواهد یک برنامه را از تدوین تا اجرا ترسیم کند باید مراحلی از جمله برنامه‌ریزی، اجرا، پایش و نظارت را پشت سر بگذارد. از مرحله دوم، یعنی پایش به بعد، فرد نیازمند سیستمی است که بتواند با استفاده از شاخص‌هایی (که در آمایش سرزمین عموما شاخص‌های فضایی هستند)، تحولات فضایی، اتفاقاتی که در پهنه استان رخ می‌دهند و... را بررسی کند.

کرمی البته معتقد است اگر بنا باشد منتظر بمانیم تا تمام ساختارها و زیرساخت‌های GIS در کشور پیاده‌سازی شده و سپس سراغ به‌کار گرفتن سامانه‌ها برویم، نتیجه مطلوبی نخواهیم گرفت؛ زیرا تکمیل تمامی ساختارهای مورد نیاز در سازمان بسیار زمان‌بر خواهد بود. او می‌گوید: باید هم‌زمان با به‌روزرسانی و تکمیل بخش‌های مختلف GIS، به اجرای سندها و پیاده‌سازی آن‌ها نیز بپردازیم.

داده‌های موجود در GIS‌های سازمانی قابل اعتماد نیستند

سیدرضا حسین‌زاده، عضو هیات علمی گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی مشهد هم درباره وضعیت کلی GIS در کشور به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: در کشور ما، GIS مرکز و متولی مشخصی ندارد و گاها سازمان‌های مختلف و مرتبط از جمله سازمان برنامه و بودجه، سازمان نقشه‌برداری کشور و... مدعی می‌شوند که متولی جی‌آی‌اس هستند و چون GIS در ایران متولی مشخص ندارد و قانون نیز روشن‌سازی این مساله را پیگیری نمی‌کند، مشکلات متعددی دراین‌باره ظاهر می‌شود. در واقع، جی‌آی‌اس سازمانی سیستمی است که شروع مشخصی دارد؛ اما پایان آن نامشخص است.

«GIS سازمانی یک مرکز مهم و ضروری برای سازمان‌هایی است که با داده‌های زمینی و مکانی در ارتباط‌اند.» حسین‌زاده با بیان این نکته خاطرنشان می‌کند: سازمان‌هایی که مدعیِ دارا بودن GIS هستند، بیشتر از این که در عمل کاربرد داشته باشند، صرفا حالتی تبلیغاتی دارند. البته در تعداد کمی از سازمان‌ها، جی‌آی‌اس‌های سازمانی نسبتا مناسبی وجود دارد؛ اما نه به معنای GIS سازمانی واقعی. آنها ایرادها و ضعف‌های بزرگی دارند.

به گفته این استاد دانشگاه فردوسی مشهد، اولین ضعف این جی‌آی‌اس‌های سازمانی ارتباط نداشتن مراکز متفاوت با یکدیگر است؛ به عنوان مثال، GIS سازمانی شهرداری با GIS سازمانی شرکت برق به صورت کاملا جداگانه فعالیت می‌کنند و در بسیاری از آن‌ها داده‌های تکراری وجود دارد. همچنین، محدودیت‌های زیادی برای دسترسی به داده‌های مورد نیازشان وجود دارد و این اتفاق شامل حال سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی نیز می‌شود.در سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، هیچکس اطلاعات کاملی از میزان داده‌های موجود ندارد. باید در ابتدا یک سیستم جامع GIS وجود داشته باشد و سپس سازمان‌های مختلف براساس سیستم جامع فعالیت خود را انجام دهند و داده‌های خود را با یکدیگر به اشتراک بگذارند؛ اما متاسفانه این روند عملکردی در هیچ‌کدام از سازمان‌ها دیده نمی‌شود.

حسین‌زاده، فعالیت نیروی انسانی غیرحرفه‌ای در زمینه GIS سازمانی را یکی از ضعف‌های این حوزه می‌داند و می‌گوید: سیستم GIS یعنی سیستم داده‌های جغرافیایی. لذا کارشناسانی که در این حوزه مشغول به کار هستند باید به علم جغرافیا تسلط کامل داشته باشند که متاسفانه اینگونه نیست. از طرفی، تمام مدیران سازمان‌های مربوطه، توجه لازم را به GIS ندارند و بودجه کافی را به این مساله تخصیص نمی‌دهند. نتیجه این می‌شود که GIS در سازمان‌های مختلف یا وجود ندارد یا به اندازه کافی به آن توجه نمی‌شود. از طرفی، داده‌هایشان صحت کافی ندارد.

به‌روز بودن داده‌ها در GIS الزامی نیست

اما رضا جمشیدی، رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی خراسان رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار ما درباره بانک‌های اطلاعاتی توضیح می‌دهد:.فرایند تهیه و جمع‌آوری داده‌های بانک‌های اطلاعاتی، صحت‌سنجی آن‌ها و نیز تبدیل آن‌ها به اطلاعات اصلی که حاوی شاخص‌های کاربردی است، می‌بایست مبتنی بر تعاریف علمی و کلید واژه‌های استاندارد باشد. لذا لازم است قبل از ایجاد بانک‌های اطلاعاتی، پروتکل‌هایی برای نوع داده‌ها و کیفیت آنها از منظر صحت و به‌روز بودن و همچنین قابلیت تبدیل شدن به لایه‌های GIS برای بخش‌های تولید، پردازش و انتشار داده و لایه‌ها مدنظر باشد.

جمشیدی می‌گوید: در راه‌اندازی GIS سازمانی معمولا هر سازمان بنا به اهداف و وظایفش اقدام به تحلیل، نیازسنجی، طراحی و پیاده‌سازی می‌کند. معمولا در کنار هر نوع اطلاعات مورد استفاده در سیستم اطلاعات مکانی GIS با عنوان «متادیتا» اطلاعاتی راجع به نوع داده، کیفیت، دقت، روش تهیه، منبع، مرجع و سازمان متولی و مسوول به‌هنگام‌سازی و آخرین تاریخ بازنگری داده در اختیار کاربران قرار می‌گیرد و اساسا به‌روز بودن داده الزامی نیست.

رئیس سازمان مدیریت و برنامه ریزی خراسان رضوی ادامه می‌دهد: در طراحی و اجرای زیرساخت اطلاعات مکانی SDI علاوه بر تعیین سازمان متولی هرلایه اطلاعاتی، سازمان مزبور موظف به به‌روز نگهداشتن لایه‌های مربوط به حوزه کاری خود است. مسوولیت حقوقی داده‌های هر بانک‌ اطلاعاتی به مسوول بانک و مدیران دستگاه‌های اجرایی که در تولید داده‌ها دخیل هستند، برمی‌گردد.

آخرین وضعیت سند آمایش سرزمین خراسان رضوی

اما جدا از موضوع GIS سازمانی به عنوان یکی از پایه‌های اطلاعاتی در تهیه سند آمایش سرزمین و ضعف‎هایی که در تهیه آن وجود دارد، بد نیست به آخرین وضعیت تهیه سند آمایش برای استان‌های مختلف به ویژه خراسان رضوی بپردازیم.

موضوع سند آمایش سرزمین از دهه هشتاد مطرح و پیگیری آن آغاز شد. در اواخر پارسال اسناد آمایش سرزمین استانی به تصویب شورای عالی آمایش سرزمین رسید و هر استانی با توجه به ویژگی‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و وضعیت طبیعی و اقلیمی منحصر به خود، سند مخصوص خود را دارد.

کرمی، رئیس گروه امور برنامه‌ریزی، نظارت و آمایش سرزمین سازمان برنامه و بودجه درباره نکاتی که در تهیه سند آمایش خراسان رضوی به آن توجه شده، می‌گوید: خراسان‌رضوی در پهنه شرقی کشور قرار گرفته و نسبت به سایر استان‌های ساکن در شرق کشور وضعیت متفاوت‌تری دارد و مهمترین تفاوت، تمرکزگرا بودن کلان‌شهر مشهد در این استان، به دلیل وجود حرم رضوی است. به همین دلیل، مشهد بیشترین آمار سکونت‌گاه‌های غیررسمی را دارد. همچنین، بحث آب نیز برای خراسان رضوی نقش پررنگی دارد و در اسناد آمایش سرزمین به این مساله بسیار توجه شده است. از طرفی، ارتباطات این استان با کشورهای اسلامی جنوب غرب آسیا نیز به‌دلیل مرکزیت مذهبی مشهد از جمله نکات مهم در تهیه سند آمایش سرزمین این استان بوده است.

نقشه‌های آمایش سرزمینی در ایران به‌طور واقعی اجرا نمی‌شود

حسین‌زاده، استاد دانشگاه فردوسی مشهد هم با بیان اینکه اجرای واقعی نقشه‌های آمایش سرزمینی در کشور اتفاق نیفتاده است، عنوان می‌کند: تهیه تمام طرح‌هایی که با داده‌های جغرافیایی سروکار دارد، از جمله آمایش سرزمین، بدون GIS امکان‌پذیر نیست. متاسفانه آمایش سرزمین در ایران تاکنون به معنای واقعی اجرا نشده است. عمده مشکلات محیطی که درحال حاضر گریبان‌گیر کشور شده است، ناشی از نبود سند آمایش سرزمین است. در واقع، در کشور ما، دانشی که به تنظیم روابط انسان و محیط زندگی بپردازد، دانش قالبی نیست.

عضو هیات علمی گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی معتقد است داده‌هایی که هم‌اکنون در دسترس هستند، از نظر میزان صحت قابل اعتماد نیستند. حتی در بعضی از زمینه‌ها نیز آمارها به شکل کاملا ساختگی‌ است؛ اما در تهیه سند آمایش زمین، کارشناسان به ناچار از این داده‌های غیرواقعی استفاده می‌کنند. به طور کلی، در GIS سازمانی، چه پیشتیبانی قانونی وجود داشته باشد و چه نداشته باشد، داده قابل اعتماد وجود ندارد؛ اما چاره‌ای هم جز استفاده از همان داده‌های غیرواقعی نیست. وی تاکید می‌کند: مهم‌ترین نکات در تهیه سند آمایش سرزمین، خود آن سند است و بستگی دارد بر اساس چه خدماتی تهیه شود، توسط چه کسانی پشتیبانی شود و چقدر پشتوانه اجرایی داشته باشد. البته ما تاکنون هیچ سند آمایش سرزمین مناسب و مطلوبی نداشته‌ایم.

آنطور که از صحبت‌های کارشناسان و متخصصان امر بر می‌آید، با گذشت حدود دو دهه از طرح تهیه سند آمایش سرزمین استانی، هنوز این اسناد تکمیل نشده و ظاهرا قضیه استفاده از داده‌های دقیق و برنامه‌ریزی براساس آن اطلاعات، چندان جدی گرفته نشده است.

نتیجه بی‌توجهی به این مساله مهم، رویش کارخانه‌ها و صنایع پر آب‌بر در مناطق کم‌آب، راه‌اندازی واحدهای آلاینده در نزدیکی شهرها یا نزدیک بستر رودخانه‌ها، بی‌توجهی به وضعیت صنایع موجود در صدور مجوزهای جدید صنعتی و... می‌شود. مساله‌ای که سال‌هاست در کشورهای توسعه یافته به آن توجه می‌شود و ما هنوز «اندر خم یک کوچه‌ایم».