برگ برنده روزهای بی‌آبی

نابودی دشت‌ها حاصل دست‌اندازی به منابع آبی ذخیره شده

مهدی جمشیدی، مدیرعامل جمعیت ناجیان آب با اشاره به سازگاری مردم و کشاورزان با شرایط میزان آب قنات‌ها در گذشته، می‌گوید: از چند دهه گذشته که تکنولوزی پمپ و چاه به وجود آمد، با استفاده از این تکنولوژی از آّب زیرزمینی ذخیره شده در طول هزاران سال گذشته بهره‌برداری کردیم و با توجیه‌هایی نظیر خودکفایی در تولید محصولات غذایی، افزایش جمعیت، منافع اقتصادی و... از قنات‌ها بیش از آنچه که تغذیه می‌شدند، مصرف کردیم. در واقع با یک سیاست‌گذاری اشتباه، ذخیره استراتژیک آبی کشور را مصرف کردیم؛ به طوری‌که دشت‌های کشور به سمت نابودی و فرونشست پیش رفته است و حتی ممکن است شهرها را هم تحت تاثیر قرار دهد. همان‌طور که در برخی از نقاط کشور این اتفاق افتاده است.

ضرورت ایجاب می‌کند که مصرف آب ذخیره شده از گذشته را متوقف کنیم؛ اما این امکان وجود ندارد و ناچاریم برای مصارف شرب و بهداشتی مردم از آب‌های زیرزمینی برداشت کنیم. از طرفی، بخش کشاورزی هم کماکان مقدار قابل توجهی از این ذخیره برداشت می‌کند و نمی‌توان به سرعت و در کوتاه مدت و بدون جایگزین و سرمایه‌گذاری در کشت‌های گلخانه‌ای و... آن را متوقف کرد. بنابراین باید راهکارهای دیگری برای این موضوع بیندیشیم، یکی از این راه‌ها، کشت فراسرزمینی است. هیچ دلیلی وجود ندارد که وقتی ما کشور کم‌آب و پرجمعیتی هستیم و نیاز به محصولات کشاورزی و غذایی داریم، خود را ملزم به تولید همه این محصولات در داخل کشور و برداشت از ذخیره منابع آبی کنیم؛ چراکه اگر این گونه باشد، همین منابع باقی‌مانده را هم نابود می‌کنیم. هرچه حجم این آب کمتر شود، میزان نمک آن بالا رفته و شور می‌شود و به مرحله‌ای می‌رسد که دیگر برای مصارف کشاورزی و شرب قبال استفاده نیست.

جمشیدی دراین‌باره خاطرنشان می‌کند: بدیهی و طبیعی است که یکی از راهکارهای مناسب و منطقی که در این مقطع و زمان‌های دیگر می‌توان از آن بهره‌مند شد، این است که در صورت امکان در کشورهای همجوار یا کشورهای مختلف دنیا که منابع آبی و زمین بیشتر و جمعیت کمتری نسبت به آب و زمین خود دارند، کشت فراسرزمینی صورت بگیرد. این کار می‌تواند یا از طریق خود آن کشورها اتفاق بیفتد یا از طریق ما در کشور آن‌ها تولید و منتقل شود.

ضرورت کاهش مصرف آب به دلیل محدودیت در منابع

بیشتر کشورهای دنیا امنیت غذایی را دراولویت اول خود قرار داده‌اند، برخی از این کشورها از امنیت غذایی هم عبور کرده و به ذخیره‌سازی چند ساله رسیده‌اند. اسناد بالادستی در کشور ما نیز با تاکید بر منابع داخلی به دستیابی به امنیت غذایی حکم دارد. برخی از دولت‌ها به تکالیف بالادستی خود پایبند نبوده و برخی دیگر هم این موضوع را پیگیری کرده‌اند، بهرحال شرایط فعلی کشور، محدودیت در منابع آبی است.

مسعود وجدانی‌فر، مشاور رییس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی در امور تولیدات گیاهی و کشت فراسرزمینی عنوان می‌کند: در کشور ما، میزان بارندگی یک سوم متوسط جهانی و میزان تبخیر آب، سه برابر متوسط جهانی است و هیچ راهی جز کاهش مصرف آب در تولیدات خود نداریم. در این بین، استفاده از راهکارهایی مثل کشت پایدار که در آن، زمان کشت گیاه با زمان حداکثر میزان بارندگی مطابقت پیدا می‌کند یا کشت نشائی که حدود دو ماه صرفه‌جویی در مصرف آب را به دنبال دارد، آبیاری تحت فشار، انتقال آب و... که بتواند راندمان آبیاری را افزایش دهد، موثر خواهد بود. با تمام این راهکارها به دلیل محدودیت منابع آبی باز هم نمی‌توانیم نیاز خود را تامین کنیم. بنابراین، بهتر است محصولات آب‌طلب را در خارج از مرزها تولید و وارد کشور کنیم و محصولات کم‌آب طلب را در داخل کشور تولید و صادر کنیم.

وجدانی‌فر یادآور می‌شود: کشورهای خشک در دنیا به ویژه کشورهای حوزه خاورمیانه و حوزه خلیج فارس و حتی کشورهایی مثل چین و روسیه در خصوص کشت فراسرزمینی با مطالعه و اقدامات کارشناسی، فعالیت خود را از چند سال گذشته آغاز کرده و توفیقاتی را نیز کسب کرده‌اند. در کشور ما هم اولین مصوبه هیئت وزیران در این خصوص مربوط به 29/01/1395 است که در آن آیین‌نامه کشت فراسرزمینی ابلاغ شده است. در این آیین‌نامه برای وزرات‌خانه‌های مختلف و دستگاه‌های اجرایی از جمله وزارت جهاد کشاورزی، امور خارجه، اقتصاد و دارایی،  کار و رفاه اجتماعی، صندوق توسعه ملی و بانک مرکزی تکالیفی مشخص شده است.

طبق همین آیین‌نامه که به همه استان‌ها هم ابلاغ شد، تعیین اولویت محصولات برای کشت فراسرزمینی به وزارت جهاد کشاورزی محول شده است که با توجه به نیاز کشور و آب‌بر بودن، محصولات ذرت، جو، دانه‌های روغنی اعم از سویا و کلزا برای کشت فراسرزمینی تعیین شد. تاکید بر این بوده که بخش خصوصی که مصرف‌کننده عمده نهاده‌های خوراک دام است در این خصوص وارد شود. در همین راستا، هر کس که متقاضی کشت فراسرزمینی است، باید قراردادی با حداقل ظرفیت 50 هزار تن در سال منعقد کند. با این قرارداد، خرید تضمینی از سوی شرکت پشتیبانی امور دام و شرکت مادر تخصصی بازرگانی دولتی ایران (gtc) انجام می‌شود.

«در آیین‌نامه اجرایی بند «م» تبصره 8 ماده واحده قانون بودجه سال 1400 که در آبان ماه سال جاری تهیه، تنظیم و ابلاغ شد، در اولویت قرار دادن واردات کالا توسط شرکت‌های پشتیبانی امور دام و شرکت مادر تخصصی بازرگانی دولتی برای کشت فراسرزمینی مطرح شد و شرکت‌های مقابل این دو شرکت باید ارزش محصول را ارزش سیف در نظر بگیرند.»

وجدانی‌فر با بیان این نکته، تصریح می‌کند: شرکت‌های متقاضی کشت فراسرزمینی باید در داخل ایران ثبت شده و تولید خارج از کشور آن‌ها مورد تایید نماینده ایران در آن کشور باشد. در این آیین‌نامه، تعداد محصولات افزایش یافته و علاوه بر ذرت، جو و دانه‌های روغنی، گندم، برنج، شکر، گوشت قرمز و مرغ هم قابلیت کشت فراسرزمینی دارند. در هنگام فروش نیز اگر شرکت‌ها با شرکت پشتیبانی امور دام و شرکت بازرگانی دولتی قرارداد داشته باشند، قرارداد آن‌ها به صورت ریالی و بدون تامین و انتقال ارز و مشمول سود بازرگانی صفر خواهد بود.

به گفته وی، برخی از کشورها گوی سبقت را در حوزه کشت فراسرزمینی ربوده و در کشورهای دارای شرایط مناسب در حجم بالایی در زنجیره کشت و تولید، سرمایه‌گذاری موفق داشته‌اند.

افغانستان کاندیدای کشور هدف کشت فراسرزمینی

کشور ما هم باید در زمینه کشت فراسرزمینی با انجام مطالعات دقیق با قدرت وارد شود؛ مهم‌ترین اولویت در این حوزه، انتخاب کشورهای هدف است که آب مورد نیاز را داشته باشند.

وجود 302 کیلومتر مرز مشترک با افغانستان، حجم بالای مبادلات تجاری دو کشور، وجود زیرساخت‌‌های مناسب حمل ونقل، اقلیم مشابه، نزدیکی زبانی و فرهنگی دو کشور و وجود اراضی زراعی به ویژه در ولایات هم‌جوار کشور ما، این کشور را به یک گزینه مناسب برای کشت فراسرزمینی تبدیل می‌کند.

مشاور رئیس سازمان جهاد کشاورزی در امور تولیدات گیاهی و کشت فراسرزمینی یادآور می‌شود: آنچه که باید به تصمیم‌گیران این حوزه گفته شود این است که اقلیم افغانستان مشابه اقلیم ما بوده و همان‌طور که ما دچار خشکسالی هستیم، افغانستان هم چندین سال است که دچار خشکسالی شده و سطح آب‌های زیرزمینی آن افت کرده است. تعداد چاه‌های غیرمجاز افزایش یافته و طبق مصاحبه‌های والی‌های آن، گاها بین 40 تا 60درصد کاهش آب داشته‌اند. از طرفی، با توجه به اینکه 70درصد مردم افغانستان به کشاورزی و دامپروری می‌پردازند، باید دو موضوع امنیت سرمایه‌گذاری و تامین آب مطمئن در افغانستان را به طور جدی پیگیری کنیم. سرمایه‌گذاران در خصوص امنیت سرمایه‌گذاری در کشور همسایه دغدغه دارند که قطعا وزارت امور خارجه در سطح بین‌الملل برای حل مسائلی از این دست، حضور خواهد داشت.

وجدانی‌فر با اشاره به کمبودهای سرمایه‌گذاری در کشور افغانستان، تبیین می‌کند: با توجه به کوتاهی مسیر بین دو کشور، این موضوعات قابل حل است. مهم‌ترین این مسائل تامین نهاده‌ها و تامین سوخت است که می‌توان از طریق مسیرهای زمینی آن‌ها را منتقل کرد. علاوه بر این، افغانستان در مورد تامین برق دچار مشکلاتی است که کسانی که می‌خواهند در آنجا سرمایه‌گذاری کنند، باید این موضوع را در نظر داشته باشند.

چغندرقند، گزینه‌ای مناسب برای کشت فراسرزمینی

حمیدرضا شریفی، رئیس نظام مهندسی کشاورزی خراسان رضوی نیز افغانستان را با توجه به شرایط آب و هوایی، اراضی مستعد و هم‌جواری با خراسان رضوی، دارای شرایط مناسب برای توسعه کشت فراسرزمینی می‌داند و می‌افزاید: محصولات آب‌بر مثل چغندرقند گزینه مناسبی برای گسترش این نوع کشت است که به جای واردات شکر، چغندرقند وارد و در کارخانه‌جات قند استان مثل کارخانه قند تربت جام مصرف می‌شود. از طرفی، با توجه به دولت نوپای امارت اسلامی، به نظر می‌رسد که طالبان در جهت تلاش برای گسترش روابط تجاری خود، از این طرح استقبال کنند.

اما تولید محصولات کشاورزی در قالب کشت فراسرزمینی در افغانستان یک طرف ماجراست و وارد کردن این محصولات و سخت‌گیری نکردن در این زمینه طرف دیگر ماجرا.

محمود سیادت، مشاور رییس اتاق بازرگانی ایران در امور افغانستان دراین‌باره تصریح می‌کند: برای کاشت چغندر قند در هرات امکان، علاقه‌مندی و فرصت وجود دارد تا چغندر کارخانه قندتربت جام، تربت حیدریه و بیرجند را تأمین کند؛ لذا نباید سخت‌گیری از سوی سازمان‌های مسوول در ورود کالا صورت بگیرد و حتما باید تعرفه واردات چغندر به صفر برسد.

وی می‌افزاید: برای بسیاری از کالاهای تولیدی افغانستان مانند کشمش، انار و انگور که در ایران مازاد تولید داریم، می‌توانیم در بازاریابی‌های خارجی تسهیلاتی ایجاد کنیم، در بسته‌بندی و بحث‌های قرنطینه‌ای و برندینگ کمک کنیم و موانع عدم همکاری را برطرف کنیم.

سیادت ادامه می‌دهد: اگر راه آهن با هزینه‌های بسیار سنگین راه‌اندازی شده، باید فضای تردد بین دو کشور مراقبت شود تا به گونه‌ای نباشد که افغانستان از مسیری که با میلیون‌ها دلار سرمایه‌گذاری در حال ایجاد است، استفاده نکند؛ مسیر راه آهن بهترین، ارزان‌ترین و سریع‌ترین مسیر برای رساندن کالاهای ایرانی به افغانستان و نیز کالاهای تولیدی افغانستان به ایران است؛ اما باید با جدیت و برنامه‌های درستی در این زمینه اقدام شود.

تجربه کشت فراسرزمینی در سال‌های گذشته

اما پروژه مشابهی در سال‌های 1381 و 1395 با افغانستان در جهت جایگزینی کشت چغندرقند به جای کشت خشخاش انجام شد که چغندرقند تولید شده به کارخانه‌های قند در خراسان رضوی و خراسان جنوبی که مسافت آن‌ها با افغانستان کم بود، تحویل داده می‌شد.

شریفی، رئیس نظام مهندسی کشاورزی خراسان رضوی، تامین امنیت منطقه مورد کشت توسط دولت افغانستان و حل مشکلات گمرکی و قرنطینه توسط مسوولان ذی‌ربط را لازمه استفاده از این موقعیت می‌داند و می‌افزاید: در تجربه مشابهی که در سال 1381 در قالب کشت فراسرزمینی داشتیم؛ چغندرقند در افغانستان کشت شد، مشکلات گمرکی به وجود آمد و توقف کامیون‌ها در مرز، مانع از حمل این محصولات به کشور ما شد. در سال 1395 هم این نوع کشت توسط یک پیمانکار ایرانی انجام و پس از برداشت، به کارخانه قند تربت حیدریه منتقل شد.

از طرفی، افغانستان به دلیل آشنا نبودن با مسائل فنی می‌تواند از ظرفیت کارشناسان ما بهره برده و از مناطق مستعد و دارای آب فراوان در جهت خودکفایی کالاهای اساسی آب‌بر مثل شکر استفاده کند. همچنین، نیروی کار ارزان‌قیمت در افغانستان که تجربه کار در کشور ما را نیز داشته و با فرهنگ ایران هم آشنا هستند، کمک بزرگی به تولید محصولات استراتژیک از جمله دانه‌های روغنی می‌کند.

ظرفیت تولید کشت گیاهان دارویی در افغانستان

با توجه به اهمیت ارگانیک بودن در کشت گیاهان دارویی، افغانستان در حوزه کشت گیاهان دارویی، ظرفیت بالایی دارد و شرکت‌های متقاضی با توجه به اقلیم، میزان بارندگی و دست نخورده بودن مراتع افغانستان به راحتی می‌توانند عملیات کشت و برداشت را انجام داده و علاوه بر مصرف داخلی، بخشی از آن را هم صادر کنند.

اما نکته‌ای که در این میان بسیار مهم است و نباید فراموش کرد، اقدام به موقع و از دست ندادن فرصت‌هاست. همانطور که در گزارش‌های پیشین اشاره کردیم، کشورهای چین، ترکیه، پاکستان و روسیه چشم به ظرفیت‌ها و بازارهای افغانستان دوخته‌اند و ایران در صورت تعلل و عقب ماندن از این قافله، شاید همین فرصت برای کشت فراسرزمینی را هم از دست بدهد.