برون‌رفت از بحران آب مستلزم عزم ملی است

طبق آمارهای اعلام شده از سوی وزارت نیرو در سال‌های متمادی بیش از 92درصد آب مصرفی ایران در بخش کشاورزی، شش درصد در بخش شرب و خانگی و نزدیک به  دو درصد در بخش صنعت مصرف شده است. سالانه به‌طور متوسط 120 میلیارد متر‌مکعب بارش در کشور داریم که حدودا 95 میلیارد متر‌مکعب آن استفاده می‌شود. هم‌اکنون 16 استان کشور با تنش آبی مواجه هستند و برای مقابله با پیشرفت این بحران در کشور نیازمند شناسایی و بررسی حوزه‌های مصرف آب و چگونگی مصرف آن‌ها از نظر بازدهی مصرف و میزان اتلاف هر بخش هستیم. همان‌طور که آمارهای فوق نشان می‌دهد بیشترین میزان مصرف مربوط به بخش کشاورزی است که آب در آن شرط لازم تلقی می‌شود. اما متاسفانه در کشور ما به علت تکیه بر کشاورزی سنتی و روش‌های غرقابی، میزان اتلاف در این بخش زیاد و بالطبع سهم اتلاف منابع آبی کشور در این حوزه بسیار قابل تامل است. هم‌اکنون بازدهی سیستم آبیاری در ایران حدود 35درصد است که این مقدار در کشورهای توسعه یافته،  65 درصد می‌باشد.

به‌رغم هشدارهایی که در سال‌های اخیر در مورد کم‌آبی داده شد، متاسفانه کشاورزان برای ادامه فعالیت و تأمین محصولات کشاورزی موردنیاز کشور اقدام به حفر چاه و برداشت غیر‌مجاز آب از سفره‌های زیرزمینی کردند و این امر موجب بحرانی‌تر شدن وضعیت آبی درکشور گردید؛ چرا‌که اکثر سفره‌های آب زیرزمینی ایران خشک و نه تنها کمبود آب بیشتر را موجب شد بلکه باعث نشست زمین در سطح وسیع و شوری بیش از حد خاک‌های مناطق خشک و نهایتا غیر‌قابل کشت شدن آن‌ها گردید. این امر نشان می‌دهد بی‌توجهی به هشدارهای آبی هم برای دولت و هم برای ملت گران تمام خواهد شد و مردم و مسئولان باید نسبت به بحران پیش رو دیدگاه کلان  داشته باشند و نباید با راه‌حل‌های مقطعی و کارشناسی نشده اوضاع را وخیم‌تر کنند. بحث کم‌آبی مربوط به همه آحاد و اصناف است و همه را درگیر خواهد کرد. پس همه بخش‌های مصرف‌کننده چه بخش کشاورزی، چه صنایع و معادن و بخش شرب، همگی باید در حد توان خود در مصرف درست و صرفه‌جویی آن کوشا باشند.

به‌عنوان مثال در حوزه معدن در سال‌های اخیر معادن بزرگ کشور از جمله چادرملو، گل‌گهر و سرچشمه با تهدید جدی در زمینه تامین آب مواجه و برای ادامه فعالیت خود مجبور به پرداخت هزینه طرح انتقال آب خلیج فارس به فلات ایران شدند تا بتوانند ادامه فعالیت خود را تضمین نمایند. بخش کشاورزی نقشی حیاتی در اقتصاد ملی ایران دارد به‌طوری‌که حدود 16درصد تولید ناخالص داخلی، 8/16 درصد اشتغال، تامین بیش از 85درصد غذای جامعه، 25درصد صادرات غیرنفتی را فراهم می‌کند. از کل 164 میلیون هکتار اراضی کشور، 8/18 میلیون هکتار مورد بهره‌برداری کشاورزی قرار گرفته‌ا‌ست که هشت میلیون هکتار آن به‌صورت آبی و 3/6 میلیون هکتار به‌صورت دیم و بقیه به‌صورت آیش آبی و دیم کشت می‌شود و این میزان مساحت، مصرف‌کننده 92 درصد از آب ایران است. میزان هدر‌رفت آب بخش کشاورزی در ایران 70درصد است؛ یعنی از 86 میلیارد متر‌مکعب آب مختص این بخش، حدوداً 60 میلیارد متر‌مکعب آن هدر می‌رود که 80 درصد اتلاف منابع آبی کشاورزی به علت استفاده نکردن از تکنولوژی‌های پیشرفته آبیاری است. پس می‌توان با تغییر نگرش و اصلاح سیستم کشاورزی و آبیاری، بخشی از این هدر‌رفت عظیم را به چرخه تولید و استفاده برگرداند. روش آبیاری تاثیر بسزایی در افزایش راندمان و بهره‌وری آبیاری دارد به‌طوری‌که با حرکت از آبیاری سنتی غرقابی به سمت آبیاری قطره‌ای این بهره‌وری از 30 تا 50 درصد در روش ثقلی به 80 تا90 درصد در روش آبیاری قطره‌ای افزایش می‌یابد. اصلاح این امر مستلزم صرف هزینه زیادی است ولی سرمایه‌گذاری برای تعویض سیستم آبیاری کشاورزی در مقابل هزینه آبی که هر ساله تلف می‌شود ناچیز است و در بحران آبی کشور، اقدام به این سرمایه‌گذاری باید جزء اولویت‌های مهم ملی قرار گیرد. در این شرایط دولت می بایست با تخصیص وام‌های ترجیحی و کم‌بهره، کشاورزان را بر استقرار سیستم‌های پیشرفته آبیاری تشویق نماید . همچنین دولت می‌تواند به منظور تشویق صنایع با تامین مالی پروژه‌های آبیاری پیشرفته؛ به تخصیص حجم آب صرفه‌جویی شده در بخش کشاورزی به صنعت، شرایط را برای شتاب درافزایش راندمان و بهره‌وری مصرف آب کشاورزی فراهم آورد. راهکار دیگر می‌تواند جبران بخشی از کارمزد بانکی توسعه سیستم‌های آبیاری توسط صنعت به ازای تخصیص آب به این حوزه باشد که همه این راهکارها مستلزم عزم ملی و درک اهمیت و ابعاد خشکسالی و کمبود آب توسط دولتمردان و مردم است. موضوع رسانه‌ها و آموزش‌های همگانی مصرف بهینه آب در کلیه بخش‌ها از جمله مصرف خانگی از دیگر وظایف دولت است که با توجه به توصیه‌ها و آموزه‌های دینی و نفوذ کلام اندیشمندان مذهبی می‌توان به این مهم به صورت ویژه پرداخت. اسراف در دین ما همواره امری مقبوح بوده و بر ماست که به‌عنوان مسلمان نسبت به حقوق مردم که به هر نحوی متاثر از اعمال و رفتار ما هستند، حساس باشیم ومی بایست اتلاف منابع آبی در هر حوزه را به معنای اسراف در آن تلقی کنیم، چرا که اتلاف در هر بخش، چه بخش کشاورزی و چه بخش صنعت و معدن و چه مصارف شرب و خانگی سبب کمبود آب و به خطر انداختن سلامت همه موجودات و سکنه منطقه می‌شود. در حال حاضر که اکثر استان‌های کشور دچار تنش آبی هستند، مردم شریف کشور می‌بایست به نوبه خود موظف به بررسی و اصلاح الگوی مصرف باشند تا با مدیریت منابع موجود مسیر توسعه متوازن برای استان و کشور هموار گردد.

امیرمهدی مرادی دبیر اجرائی انجمن مدیران صنایع خراسان