شورای شهر مسائل اساسی را مد نظر قرار دهد

 
همانگونه که قرن گذشته را  قرن انقلاب صنعتی نامیده اند، برخی صاحب نظران از قرن حاضر به عنوان قرن انقلاب شهری یاد می کنند. رشد شهرنشینی به مفهوم امروزی آن از کشورهای صنعتی آغاز شد و در نیمه دوم قرن بیستم به صورت پدیده ای جهان‌شمول درآمد و بر شدت آن افزوده شد. به‌طوری‌که در فاصله زمانی سال‌های 1955 تا1990 میلادی، جمعیت کشورهای درحال توسعه از 89/1 میلیارد نفر به 13/4 میلیارد نفر افزایش یافت، یعنی بیش از دو برابر شده و سهم قابل‌توجهی از این افزایش جمعیت، در مناطق شهری کشورهای درحال توسعه اتفاق افتاده است. در کنار رشد کمّی جمعیت شهرنشین، تعداد شهرها در کشورهای در حال توسعه نیز به نحو بارزی افزایش یافته است. 
بی تردید تمرکز جمعیت فراوانی از کشورهای توسعه یافته در نقاط سکونتگاهی محدود، چالش های زیادی را پیش روی سیاستگذاران و برنامه ریزان شهری می گذارد و یکی از مهمترین این چالش ها چگونگی تأمین مالی پایدار و ارائه خدمات عمومی کافی به شهروندان است. شهر مشهد به عنوان دومین شهر بزرگ کشور و دومین کلانشهر مذهبی جهان اسلام، هر ساله شاهد ورود خیل عظیم مشتاقان زیارت مرقد آن امام همام از اقصی نقاط کشور و جهان اسلام است. به طوری‌که میزان مسافران داخلی و خارجی وارد شده به این شهر براساس آمار غیررسمی تا 20 میلیون نفر در سال گزارش شده و این امر منجر به توسعه صنعت گردشگری و تاسیسات مربوط به آن، رونق و توسعه شهری، کسب منافع اقتصادی و... شده است.
 بر همین اساس لزوم توجه بیش از پیش به توسعه شهری مشهد توسط قانون‌گذاران و مدیریت شهری احساس می شود. به همین منظور برای اطلاع از نسبت بین اصول و مبانی توسعه شهری و وضعیت امروز مشهد به سراغ محمدرحیم رهنما رفتیم. وی دانشیار برنامه‌ریزی شهری و رئیس دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد است. از سوابق اجرایی رهنما می‌توان به عضویت در دوره اول شورای شهر مشهد، مدیر برنامه آمایش استان خراسان رضوی و مدیریت کارگروه مدیریت و برنامه‌ریزی شهری اتاق فکر استان خراسان رضوی اشاره کرد. شاه‌بیت صحبت‌های رهنما پیرامون برنامه داشتن مدیریت شهری است که این برنامه نیز باید توسط نهاد تصمیم‌گیرنده مقررات شهری، یعنی شورای شهر وضع شود. معتقد است که گروه‌ها و جناح‌های سیاسی برای ورود به انتخابات شورای شهر باید برنامه مدون ارائه دهند و مردم نیز به آن برنامه رای دهند و همچنین افراد توامند و آشنا به سیستم شهری وارد عرصه انتخابات شوند، در غیر این صورت حدود یک سال زمان می‌برد که اعضای شورای شهر با سیستم آشنا شوند و با توجه به محدودیت زمان برای فرصت خدمت‌رسانی به مردم، در آن یکسال اقدام خاصی صورت نمی‌گیرد. از نبود مدیریت واحد شهری گله دارد و معتقد است اگر این مدیریت واحد شکل بگیرد بسیاری از ناهماهنگی‌های تصمیم‌گیری و اجرایی رخ نمی‌دهد.
 رهنما معتقد است با توجه به وضعیت آب و قرار گرفتن مشهد در منطقه نیمه‌خشک باید از وسعت شهر جلوگیری کرد تا در آینده با مشکلات عدیده‌ای همچون کمبود آب مواجه نشویم. وی عملکرد شهردار مشهد را در برخی موضوعات مانند توسعه قطار شهری خوب ارزیابی می‌کند اما جهت‌گیری معاونت فرهنگی شهرداری مشهد را قابل‌قبول نمی‌داند. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید.

چه رابطه‌ای میان توسعه و مدیریت شهری در کلان‌شهرها وجود دارد؟ 
نقش شهرها در توسعه مهم است. با توجه به اینکه بخش عمده جمعیت در شهرها ساکن هستند لذا شهرها به عنوان موتور محرک توسعه محسوب می‌شوند. اگر 80 درصد جمعیت کشوری در شهر ساکن باشند آن کشور شهرنشین تلقی می‌شود و الان کشور ما به مرز شهرنشینی نزدیک است و هشت شهر کلان کشور مجموعا 30 درصد جمعیت را در خود جای داده‌اند. مدیریت شهری در توسعه شهر نقش بسزایی دارد یعنی اگر شهری بخواهد موتور محرک توسعه باشد و در توسعه ملی پیشگام باشد باید در جهت توسعه شهری، مدیریت کارآمد، توانایی، نوآوری و خلاقیت داشته باشد. لذا سازمان ملل بر روی مدیریت شهری تاکید بسیار دارد که به همین جهت سال‌ها پیش برنامه مدیریت شهری را تدوین کرده است. نقش مدیریت بسیار مهم است تا بتواند جهت‌گیری توسعه آینده شهر را در یک افق زمانی و بلندمدت مشخص کند. افق کاری باید توسعه شهری باشد و هر بار که مدیریت شهری تغییر می کند افق توسعه شهری نباید تغییر کلان پیدا کند. البته می‌توان در جزئیات انعطاف‌پذیر بود. شهری که کیفیت زندگی در آن بالا باشد، نخبگان جذب می‌شوند و خلاقیت ایجاد می‌شود در نتیجه کارایی و بهره‌وری آن بالا می‌رود. این نکته را هم عرض کنم که شهرها رقیب یکدیگر هستند مثل مشهد و شاندیز که اگر مشهد این پتانسیل را در خود داشت الان پدیده در شاندیز نبود. وظیفه مدیریت شهری این است که سرمایه‌های انسانی و اقتصادی را جذب شهر کند و رونق و پویایی اقتصاد شهری ناشی از سرمایه‌گذاری‌هایی است که در شهر صورت می‌گیرد.

 شورای شهریک نهاد تاثیرگذار در امر توسعه شهری است. به‌نظر شما شورای شهر فعلی در جهت توسعه شهری گام برداشته است؟
نهادهای مدیریت شهری مانند شورای شهر یک نهاد انتخابی توسط مردم هستند. افرادی که تازه به نهادی مانند شورای شهر ورود پیدا می‌کنند تا بخواهند تثبیت شوند و با چارچوب ها آشنا شوند مسلما زمان می‌برد، مگر اینکه تیمی تخصصی با توانمندی خاص بتواند وارد شورای شهر شود. سیستم شهر، سیستم بسیار بزرگی است. مثلا بودجه شهرداری مشهد از بودجه استان خراسان رضوی بیشتر است و به همین دلیل اداره و مدیریت شهر کار ساده‌ای نیست. هر حزب و جناح سیاسی که بخواهد وارد انتخابات شورای شهر شود باید تیم تخصصی و با برنامه‌ای داشته باشد و بلافاصله که وارد این سیستم می‌شوند در قالب همان برنامه شروع به کار کنند. در کشورهای پیشرفته دولت‌های در سایه وجود دارند که برنامه تدوین می‌کنند و وقتی مسئولیتی به عهده گرفتند، بتوانند آن برنامه‌ها را پیاده کنند و مردم نیز به برنامه‌ها رای دهند. وقتی به‌صورت ناهماهنگ و متفرق مسئولیتی به عهده شخصی سپرده شود تا بخواهد با مسائل آشنا شود عملا زمان صرف می‌شود. این عیب برای همه وجود دارد و به نظرم ساختارها و نگرش‌ها باید اصلاح شوند. در برخی شهرهای کشورهای آسیایی مانند مالزی و تایلند در یک دوره 10 ساله به پیشرفت‌های بزرگی رسیده‌اند چون در دو برنامه کل ساختارها را تغییر دادند. به نظرم مسائل شهری زیاد است اگر چند مورد استراتژیک و اساسی شهر را در اولویت قرار می‌دادند نتیجه بهتر از این بود. همچنین شورای شهر بیش از حد نباید خود را درگیر مسائل روزمره کند.
 
 به‌نظر شما در مشهد امکان مدیریت یکپارچه شهری وجود دارد؟
شهر مشهد به لحاظ ساختار مدیریت بسیار متنوع است. نهادهای قدرتمند غیردولتی مانند آستان قدس، اوقاف و همچنین بخش‌های خصوصی و ادارات دولتی در این  شهر وجود دارد. باید نهادهای دولتی و غیردولتی  خود را در توسعه شهر هماهنگ کنند. باید همه نهادها تلاش کنند که مشهد به یک شهر آرمانی شیعی تبدیل شود. نهادها نباید فضای سبز را به مجتمع تجاری تبدیل کنند و تا جایی که امکان دارد باید باغ و فضای سبز را بیشتر کنند. بعضا شاهد هستیم که اهداف اقتصادی بر اهداف توسعه‌ای و فرهنگی ارجحیت پیدا می‌کند و حرص و طمع اقتصادی و تجاری‌سازی ایجاد می‌شود. الان در حاشیه شهر بیش از یک میلیون نفر ساکن هستند و مدیریت شهری باید برای رفع این معضل چاره‌ای بیندیشد.

 آیا بزرگ شدن وسعت شهر مشهد با اصول توسعه شهری همخوانی دارد؟
شاید نیاز باشد که در مرحله‌ای، سرمایه‌گذاری در مشهد محدود شود و شهر نیازی به بزرگ شدن نداشته باشد. شهرهای خشک ظرفیت و پتانسیلی برای جذب جمعیت ندارند و به لحاظ تامین آب دچار مشکل می‌شوند. یکی از مسائلی که به عنوان راهبرد کلان ملی باید در نظر گرفته شود این است که باید در مناطق خشک مثل مشهد که میزان بارش کمتر از میانگین کشوری است از گسترش شهر جلوگیری شود. باید جمعیت ورودی به مشهد را به سمت مناطق دیگر هدایت کنند و مشهد بیش از این بزرگ نشود زیرا زیرساخت‌های لازم وجود ندارد. الگوهای توسعه آینده این است که نمی‌توانیم در مناطق خشک و نیمه‌خشک، سکونت‌گاه‌های بزرگ داشته باشیم و اصلا به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست. باید سیاست کلانی اتخاذ شود تا مهاجرت‌های روستا به شهر کم شود و شهرهای کوچکتر باید توسعه پیدا کند. این نکته فراموش نشود که 70 درصد واحدهای صنعتی استان در کنار مشهد است واین مسأله باعث جذب جمعیت می‌شود؛ به همین جهت باید به فکر پراکندگی صنعتی باشیم.

 به‌زعم شما چه موضوعات مهم دیگری باید مدنظر شورای شهر مشهد قرار بگیرد؟
موضوع زائران و گردشگری در مشهد بسیار مهم است که آثار خود را در حمل‌ونقل و ترافیک نشان می‌دهد. حمل و نقل و ترافیک مشهد یکی از معضلات شهر است؛ میزان تصادفات و آلودگی‌ها و تراکم اتومبیل در مشهد یکی از مهم‌ترین مسائلی است که آینده زندگی در این شهر را بسیار شکننده کرده است. لذا باید به سمت الگوهای حمل و نقل ریلی و یا سوخت‌های پاک حرکت کنیم. اگر برنامه‌ریزی صحیحی صورت نگیرد، پنج سال دیگر مشهد مملوء از اتومبیل می‌شود. بودجه‌های ملی نیز باید وارد پروژه‌های مهمی مانند قطارشهری شود. اغتشاش فضایی و بصری زیادی در شهر وجود دارد که ناشی از رعایت نکردن  مقررات شهرسازی است لذا در بحث موضوعات هنر و زیبایی توجه کافی به شهر نمی شود. مباحث هنر و زیبایی‌شناسی در شهر موضوعی است که کمتر به آن پرداخته شده است و این مسأله نیاز به توجه جدی دارد.

 عملکرد شهردار مشهد را تا امروز چطور ارزیابی می‌کنید؟
بنده فکر می‌کنم که ایشان به توسعه شهری اعتقاد دارند. آقای مرتضوی از اسراف کردن منابع مالی در برخی قسمت‌های شهرداری جلوگیری کرده و نظم اداری و مالی را در بعضی قسمت‌ها افزایش داده‌اند. به نظرم جهت‌گیری منابع فرهنگی شهرداری درست نیست و رویکردی که در مجموعه فرهنگی شهرداری درپیش گرفته‌اند، نصب بنر و پوستر با جهت‌گیری خاصی است. باید توجه به هنر بومی و ویژگی‌های محلی را برجسته کنند و  . در پروژه قطار شهری اقدامات خوبی صورت گرفته است و در بخش‌های مربوط به ساخت و ساز آنچنان شهرداری مقصر نیست بلکه شرایط کلی کشور اعم از تورم و رکود موثر بوده است و البته بخشی از آن مربوط به عملکرد شورای شهر است. ساختار نیروی انسانی شهرداری باید کوچک شود؛ سازمان شهرداری، تشکیلات چابکی نیست و باید به سمت هوشمندسازی شهر پیش برویم. اگر زیرساخت‌های شهری در این قسمت تقویت شود خیلی به توسعه فرهنگی شهر کمک می‌کند. شیوه‌های خدمات‌رسانی باید تغییر کند و از تکنولوژی‌های جدید استفاده کنیم. مشارکت شهروندی باید افزایش یابد، نهاد شهرداری هنوز نهاد پاسخگویی نیست و بی‌اعتمادی مردم به شهرداری به دلایل مختلف از نکات منفی است.

 شما در اتاق فکر استان، مدیر کارگروه مدیریت و برنامه‌ریزی شهری هستید.
بله. اتاق فکری که تشکیل شده است زیرمجموعه مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری و وزارت علوم است که در سطح دانشگاه‌های مادر استان‌ها تشکیل شده است. اتاق فکر مجموعه‌ای از صاحب‌نظران است که مدیران دولتی کمتر در آن نقش دارند و برای کمک و مشورت به سیستم شکل گرفته است. بنابراین اتاق فکری در دانشگاه فردوسی با پنج یا شش کارگروه ایجاد شده است که بتواند مسائل و چالش‌های اساسی استان را شناسایی کند. کار ما درکارگروه مدیریت و برنامه‌ریزی شهری که مسئولیت آن به عهده بنده است، این است که بعد از مشورت با صاحب‌نظران، گزارش مسائلی که در سطح استان و مشهد در حوزه مرتبط با این کارگروه وجود دارد با تحقیقات علمی به تهران ارسال یا از طریق رسانه‌ها منتشر و یا به دستگاه‌های مسئول اطلاع‌رسانی می‌شود. معمولا در جلسات مباحثی مانند مسائل محیط‌زیستی، کوه‌های اطراف مشهد، حمل و نقل، ترافیک و ساخت و ساز در مشهد و... مطرح می‌شود.